หลีกหนีอันตรายด้วยความคิด

รวมทั้งนักเศรษฐศาสตร์เองด้วยมักมองข้ามความจริงข้อนี้ไปจนประสบความเสียหายในหลายลักษณะอย่างน่าเสียดาย ถ้าเราตระหนักในเรื่องความเสี่ยงที่เกิดจากการเลือก การตัดสินใจของเราอาจเฉียบคมขึ้นก็เป็นได้

​Rolf Dobelli ยกเรื่องนี้ขึ้นมาในหนังสือชื่อ The Art of Thinking Clearly (2013) อย่างน่าสนใจ โดยให้แนวคิดที่เรียกว่า “alternative paths” หรือ “เส้นทางเลือกอื่น”

​สมมุติว่ามีเศรษฐีบ้าชวนคุณเล่นเกมส์ Russian roulette เพราะอยากให้คุณตายจะได้ภรรยาคนสวยของคุณไปครอง กติกาก็คือเอากระสุนหนึ่งนัดใส่เข้าไปในหนึ่งในห้าช่องของปืนลูกโม่ แล้วหมุนเพื่อไม่ให้รู้ว่าลูกกระสุนที่ใส่เข้าไปอยู่ตรงช่องที่เข็มฉนวนจะแทงหรือไม่ ถ้าลั่นไกแล้วคุณไม่ตาย รับไปเลย 10 ล้านบาท แต่ถ้ามันโป้งออกมาก็จบเพราะคุณย่อมไม่สามารถรับเงินได้ และอาจเสียภรรยา (ตายไปแล้วจะมัวหวงอยู่ทำไม) เมื่อคุณคิดสาระตะดูแล้วก็ตอบตกลงเพราะเห็นว่ามีโอกาสรอดสูง และหากชนะก็สบายไปตลอดชาติ

​ขอคั่นเรื่องการเสี่ยงนี้ด้วยประวัติของ Russian roulette สักหน่อย เกมส์นี้ทหารรัสเซียในโรมาเนียเริ่มเล่นกันในปี 1917 โดยเริ่มจากการท้าทายว่าใครใจถึงกว่ากัน หรือพนันกัน เกมส์ก็มี 2 ลักษณะ กล่าวคือลักษณะแรกทุกครั้งที่ลั่นไกและปืนไม่ดัง ก็จะหมุนลูกโม่ใหม่เพื่อสลับกันยิงในครั้งต่อไป ลักษณะที่สองคือผลัดกันยิงคนละครั้งโดยไม่มีการหมุนลูกโม่จนตายกันไปข้างหนึ่ง ว่ากันว่าในสงครามเวียดนามเมื่อทหารอเมริกันบางคนเมาก็มีการเล่นเกมส์นี้กัน ซึ่งในบ้านเราก็คงมีบางอย่างไม่ต่างกัน

​คราวนี้กลับมาเรื่องตอบตกลงแล้วว่าจะเล่นเกมส์นี้ คุณก็หยิบปืนที่หมุนลูกโม่เป็นอย่างดีด้วยมือที่สั่น เอามาจ่อขมับ แล้วก็ลั่นไกในขณะที่สาร adrenaline วิ่งพล่านอยู่ทั่วตัว และแล้วเสียงที่ได้ยินคือคลิ๊ก คุณชนะได้เงินมา 10 ล้านบาท ก็เอาไปปลูกบ้านกลางเมือง และลงทุนทำธุรกิจจนร่ำรวย

​ข้างบ้านที่คุณอยู่มีนักกฎหมายเก่งซึ่งขยันขันแข็งมาก มีรายได้จากการให้คำปรึกษาชั่วโมงละ 2,000 บาท เขาทำงานวันละ 10-12 ชั่วโมง ปีหนึ่งแทบไม่ได้พัก จนมีฐานะเช่นเดียวกับคุณในเวลา 20 ปี

ถึงแม้เรา 2 คนจะมีฐานะเท่าเทียมกัน แต่เบื้องหลังที่เรามาถึงจุดนี้นั้นต่างกันมาก ผมรวยมาเพราะเอาชีวิตไปแลกเล่นเกมส์ “เล่นกับนรก” ส่วนทนายความคนนี้รวยมาจากการทำงานหนักมากเป็นเวลายาวนาน

​เมื่อตอนเริ่มเกมส์ลูกโม่มี 5 นัด นัดหนึ่งคือความตาย อีก 4 นัดคือทางเลือกซึ่งนำไปสู่เงิน 10 ล้านบาท ส่วนทนายความหากทำงานในชนบทอาจได้ค่าจ้างเพียงชั่วโมงละ 500 บาท (ชีวิตชิลๆ สบายๆ ไม่เร่งรัด อากาศดี) ถ้าหากไปทำงานเมืองใหญ่ที่มีอำนาจซื้อสูงอาจได้ชั่วโมงละ 3,000 บาท ในกรณีนี้แต่ละทางเลือกนำไปสู่เป้าหมายที่แตกต่างกัน และสิ่งที่ได้รับและสูญเสียก็แตกต่างกันด้วย

​ทางเลือกเช่นนี้เรียกว่า Alternative paths สำหรับผมนั้นมี 4 alternative paths ส่วนทนายความมี 2 alternative paths อย่างไรก็ดีเราทั้งสองแทบไม่ได้คิดถึงเรื่องทางเลือกนี้เลย ผมแทบมิได้ตระหนักถึงความเสี่ยงถึงชีวิตที่ผมได้ทำไปเนื่องจากผมได้ชนะมาแล้ว ส่วนทนายความนั้นแตกต่างจากผม เขาไม่ได้เสี่ยงเลือก alternative path ที่จะทำให้เขาอาจตายได้ทันที

​Alternative paths เป็นสิ่งที่มองไม่เห็น และเรามักมองข้าม หรือตระหนักถึงมันน้อยมาก ถ้าไม่ใช่ทางเลือกที่เสี่ยงถึงกับตายก็ไม่กระไรนัก แต่ถ้ารอดมาจาก “เกมส์นรก” หรือจากการเก็งกำไรหุ้น หรือการพนันจนรวยแล้ว ต้องตระหนักให้มาก ว่า Alternative path คือความวิบัติได้ทันที คำสาปของการรวยจากการเสี่ยงเป็นเสี่ยงตายก็คือมักชอบที่จะทำซ้ำอีก เพราะมนุษย์นั้นโดยธรรมชาติหากประสบความสำเร็จจากวิธีใดก็มักจะทำซ้ำอยู่เรื่อยไปจนถึงจุดจบในที่สุด

​ในปี 1976 นักเล่นกลมีชื่อชาวฟินแลนด์ Aimo Leikas ถึงจุดจบจากการเล่น Russian roulette บนเวทีต่อหน้าคนดูหลังจากที่รอดมาได้ 1 ปีเต็ม เขามีชื่อเสียงในความกล้าหาญโดยมิได้ตระหนักถึง Alternative path ที่อาจสร้างความวิบัติให้เขาได้หลายครั้งในอดีตจนกระทำซ้ำแล้วซ้ำอีกจนพลาดในที่สุด

บทเรียน Alternative paths ก็คือความเสี่ยงไม่อาจมองเห็นได้ตรง ๆ ดังนั้นจึงควรตระหนักถึง Alternative paths หรือทางเลือกอื่นที่อาจเกิดผลไปในอีกทางเสมอ โดยเฉพาะผู้ที่เคยเอาชนะการกระทำที่เสี่ยงมากมาแล้วในอดีต

​คนที่มีเหตุผลน่าจะคิดว่าความสำเร็จที่มาจากความเสี่ยงที่สูงมากมีคุณค่าน้อยกว่าความสำเร็จที่มาจากการทำงานหนักบากบั่นเช่นเดียวกับคนส่วนใหญ่ นอกจากนี้สิ่งที่เป็นอันตรายก็คือผู้ที่เอาชนะความเสี่ยงสูงมีทางโน้มที่จะกระทำซ้ำอีกจนหนีไม่พ้นความวิบัติในที่สุด

การสามารถมองเห็น Alternative paths โดยคนนอกเป็นงานที่ยาก และการมองเห็นโดยคนในก็เกือบจะเป็นไปไม่ได้เพราะสมองมักบอกเราเสมอว่าความสำเร็จของเรานั้นเหมาะสมแล้วไม่ว่ามันจะมาจากความเสี่ยงมากเสี่ยงน้อยเพียงใดก็ตาม ความคิดเกี่ยวกับทางเลือกอื่นจะถูกบดบังหมดยกเว้นแต่ทางเลือกที่เรากำลังเดินเท่านั้น

ไม่มีสิ่งใดที่ก่อให้เกิดอันตรายแก่ตัวเราได้เท่ากับความคิดที่หมกมุ่นว่า เส้นทางที่เราเดินอยู่นั้นถูกต้องแล้วโดยมิได้ตระหนักถึงทางเลือกอื่น