เคล็ดลับ “บังคับ” ประชาชน

เป็นผู้เดียวที่รับรางวัลประจำปี 2017 สิ่งหนึ่งที่ทำให้เขาได้รับรางวัลน่าสนใจเพราะมีผลกระทบต่อผู้คนผ่านการใช้นโยบายของภาครัฐอย่างเห็นผล

ในปี 2002 Daniel Kahneman นักจิตวิทยาได้รับรางวัลนี้เพราะมีบทบาทสำคัญในการขยายขอบเขตของเศรษฐศาสตร์ด้วยการสร้างความเข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับพฤติกรรมของมนุษย์ว่ามิได้มีเหตุมีผลดังที่เคยเชื่อและสมมุติกันมาและเขาได้ทำสิ่งที่ไม่เคยมีมาก่อนคือใช้การทดลองค้นหาความจริงของเศรษฐศาสตร์ในห้องปฏิบัติการเพื่อสร้างความเข้าใจพฤติกรรมของมนุษย์ในด้านการใช้วิจารณญาณและการตัดสินใจเชิงเศรษฐศาสตร์

ในปีนี้ Thaler ผู้มีอายุ 72 ปี เรียนจบปริญญาเอกด้านเศรษฐศาสตร์จาก University of Rochester และเคยวิจัยศึกษาร่วมกับ Kahneman มายาวนาน Thaler สนใจพฤติกรรมของมนุษย์เชิงเศรษฐศาสตร์ที่เกี่ยวกับเรื่องเงินตลอดจนการแปรความรู้จากนโยบายไปสู่การปฏิบัติ

Thaler เป็นผู้บุกเบิกคนหนึ่งของเศรษฐศาสตร์สาขาใหม่ดังกล่าวคือ Behavioural Economics ทฤษฎีที่ทำให้เขาโดดเด่นเป็นที่รู้จักก็คือ “nudge theory” ซึ่งปัจจุบันหลายประเทศและองค์กรกำลังพิจารณานำไปประยุกต์หลังจากเห็นความสำเร็จของอังกฤษในการหารายได้เพิ่มจากภาษีอากร คนบริจาคอวัยวะมากขึ้น ออมเงินได้มากขึ้น ประกันสุขภาพมากขึ้น ฯลฯ

ไอเดียของ “nudge theory” นั้นมีง่ายๆ ว่าเมื่อมนุษย์โดยทั่วไปขาดความมีเหตุ มีผล มองไม่เห็นสิ่งที่อยู่ในระยะยาว มองเห็นแต่ประโยชน์ใกล้ตัว อีกทั้งละเลยสิ่งที่ควรทำเพื่อประโยชน์ส่วนรวม การแก้ไขจึงจำเป็นต้องมาจากการใช้มาตราการด้านบวก และการแนะนำทางอ้อมเพื่อที่จะทำให้เกิดแรงจูงใจเกิดการตัดสินใจของกลุ่มและปัจเจกชนอย่างเห็นพ้องโดยไม่มีการบังคับ (nudge แปลว่า สัมผัสหรือผลักอย่างเบาๆ เพื่อให้ได้รับความสนใจ หรือเพื่อชักจูงสนับสนุนให้ทำบางอย่าง)

โดยสรุป แนวคิด Nudge ก็คือการทำอย่างแนบเนียนให้มนุษย์เปลี่ยนพฤติกรรมไปในทิศทางที่สามารถคาดเดาได้โดยไม่มีการบังคับและอย่างนิ่มนวล

ตัวอย่างน่าจดจำไปเล่าต่อก็คือการใช้แนวทาง nudge ในการแก้ปัญหาเรื่องปัสสาวะในห้องน้ำชายของสนามบิน Schiphol ที่ Amsterdam ปัญหาที่มีคือเรื่อง “การเล็ง” ไม่แม่นจนปัสสาวะกระเด็นออกมาเลอะเทอะ ผู้บริหารแก้ไขในทางบวกไม่มีป้ายเตือน ไม่มีการบังคับแต่ใช้วิธีทาสีรูปตัวแมลงเกาะอยู่ในโถปัสสาวะเพื่อให้ ”เล็ง” ในตำแหน่งที่เหมาะสม ผลปรากฏว่าชายทั้งหลายมีพฤติกรรมไปในทางเดียวกันคือ “เล็ง” ที่ตัวแมลงจนแก้ไขปัญหาปัสสาวะกระฉอกได้สำเร็จ

แนวคิดนี้ฃึ่งมีลักษณะทางวิชาการที่เรียกว่า libertarian paternalism (การแทรกแซงโดยองค์กรเอกชนและสาธารณชนเพื่อเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมโดยยังคงเคารพเสรีภาพในการเลือก)ได้รับความสนใจมากเมื่อนายกรัฐมนตรีหญิงของอังกฤษ Theresa May ใช้แนวคิด nudge เก็บภาษีได้เพิ่มด้วยวิธีการเตือนอย่างนิ่มนวลและแนบเนียนว่าเพื่อนบ้านได้จ่ายภาษีกันไปแล้วกล่าวคือเป็นไปในทางบวกไม่บังคับแต่เปิดช่องให้เลือกพฤติกรรม

ต่อมา Theresa May ประกาศว่าการบริจาคอวัยวะนั้นเป็นเรื่องสมัครใจ หากแต่มีเงื่อนไขว่าหากใครไม่ระบุว่าไม่ต้องการบริจาคก็หมายความว่าต้องการบริจาคผลปรากฏว่ามีผู้บริจาคอวัยวะเพิ่ม 100,000 รายต่อปีทันที

แนวคิด nudge มีอิทธิพลต่อความคิดในปัจจุบันของผู้นำมากเมื่อหนังสือ ชื่อNudge : Improving Decisions about Health, Wealth, and Happiness ออกมาในปี 2008 เขียนโดย RichardThaler ร่วมกับ Cass Sunstein ประธานาธิบดีObamaสั่งตั้งหน่วยงานพิเศษในทำเนียบขาวเพื่อพิจารณาหามาตราการจากเศรษฐศาสตร์พฤติกรรมและDavid Cameron นายกรัฐมนตรีอังกฤษตั้งหน่วยงานพิเศษ คือ Behavioural Insights Team นอกจากนี้ญี่ปุ่น เยอรมันนี ออสเตรเลียและอีกหลายประเทศกำลังสนใจใช้ nudge ในการออกนโยบายและแนวปฏิบัติที่อยู่พื้นฐานของการเข้าใจพฤติกรรมของมนุษย์ในระดับย่อยโดยใช้วิธีการที่ “แนบเนียน” เพื่อเปลี่ยนแปลงโดยให้เสรีภาพในการเลือกมากกว่าที่จะใช้การบังคับในระดับรวมที่อยู่บนพื้นฐานว่ามนุษย์มีเหตุมีผลดังที่ปฏิบัติกันมา ทั้งหมดนี้ก็เพื่อพัฒนาประสิทธิผลของการให้บริการสาธารณะ

ตัวอย่างอื่นของแนวคิด nudge ที่มีการทำกันก็ได้แก่(1) ในระดับองค์กรเอกชนมีการให้พนักงานเข้าร่วมโครงการต่างๆ เช่นเข้าหลักสูตรการพัฒนาตนเอง การร่วมกิจกรรม CSR ฯลฯ โดยถือว่าเป็นการตอบรับหากไม่มีการปฏิเสธ (ผู้ทำงานมีเสรีภาพในทางเลือก แต่ทำให้เกิดความสะดวกที่จะเลือกเข้าร่วมอย่างแนบเนียน) (2)ในตอนแรกไม่มีคนร่วมโครงการรับเงินอุดหนุนในการสร้างฉนวนความร้อนที่บ้านมากนัก เมื่อหน่วยงานพิเศษของอังกฤษศึกษาพฤติกรรมก็พบว่าเหตุที่ไม่ร่วมก็เพราะเบื่อที่จะ ขนย้ายขยะ “สมบัติ” ที่สะสมไว้ เมื่อมีการช่วยเหลือเรื่องนี้ก็มีคนเข้าร่วมเพิ่มขึ้น 5 เท่าตัว (3) การเพิ่มการออมของประชาชนโดยหักจากค่าจ้างหรือเงินเดือนโดยอัตโนมัตินอกเสียจากจะระบุว่าไม่ต้องการ เช่นเดียวกับการประกันสุขภาพการประกันชีวิต การประกันอัคคีภัย ฯลฯ

นอกจากเรื่อง nudge แล้ว Thaler ได้ศึกษาเขียนหนังสือและบทความอีกมากมายในแนวนี้ เล่มหนึ่งคือ “Misbehaving : How Economics Became Behaviourial”(2015)ตลอดจนข้อเขียนเกี่ยวกับเศรษฐศาสตร์แนวพฤติกรรมให้แก่หนังสือพิมพ์และนิตยสารเพื่อให้ความรู้แก่สาธารณชนจนเรียกได้ว่าเขามีส่วนร่วมในการทำให้เศรษฐศาสตร์สาขานี้เป็นประโยชน์ต่อประชาชนผ่านการใช้นโยบายที่ได้ผล

“Mental Accounting” ของ Thaler เป็นอีกพฤติกรรมหนึ่งที่มนุษย์มีทางโน้มที่จะปฏิบัติอย่างไม่รู้ตัวโดยแบ่งแยกเงินที่ได้รับมาออกเป็นบัญชีย่อยในสมองตามแหล่งของเงินที่ได้รับมาหรือการตั้งใจใช้ เช่น เงินที่ได้มาจากการทำงาน มนุษย์จะใส่ไว้ในบัญชีหนึ่งที่มีคุณค่า ดังนั้นจะใช้จ่ายอย่างระวัง ส่วนเงินที่ได้มาง่ายๆ ไม่ว่าคนให้หรือถูกหวยจะอยู่ในบัญชีที่มักใช้จ่ายอย่างไม่ระวัง หนทางแก้ไขก็คือการปรับพฤติกรรมเอาเงินที่ได้มาโดยง่ายไปใส่รวมไว้ในบัญชีเงินทีได้มายากเย็นในธนาคาร การใช้จ่ายในเรื่องไม่เหมาะสมก็จะลดน้อยลงได้

Thalerและผู้บุกเบิกพฤติกรรมพยายามทำความเข้าใจลักษณะเฉพาะของความไม่เป็นเหตุเป็นผลของมนุษย์ ทั้งนี้เพื่อให้สามารถพยากรณ์พฤติกรรมได้ และนำมาพิจารณารวมไว้ในการกำหนดนโยบายแต่แรก เขาต้องการให้เศรษฐศาสตร์สามารถนำความขาดเหตุขาดผลนี้เข้ามาใช้อธิบายทฤษฎีเศรษฐศาสตร์เช่นเดียวกับที่เคยมีสมมุติฐานว่ามีเหตุมีผลมาแต่แรก

คนถาม Thaler ว่าจะใช้เงินประมาณ 40 ล้านบาท ที่ได้จากรางวัลครั้งนี้อย่างไร เขาบอกอย่างตลกว่า “จะเอาไว้ใช้จ่ายอย่างขาดเหตุขาดผลเท่าที่เป็นไปได้”