BRI ผลกระทบในมิติความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ -ภูมิรัฐศาสตร์

การที่อิตาลีร่วมลงนามในบันทึกความเข้าใจกับจีนภายใต้กรอบ BRI เป็นประเทศแรกในกลุ่ม G7 และสุนทรพจน์ของประธานาธิบดี สี จิ้นผิง ใน BRI Forum ครั้งที่ 2 ซึ่งระบุถึงทิศทางนโยบายการเปิดตลาดในประเทศจีนมากขึ้น

ท่าทีของผู้นำจีนสะท้อนถึงความพยายามผนวก EU เข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของ BRI และการลดแรงตอบโต้และคำวิพากษ์วิจารณ์ประเด็นเกี่ยวกับอุปสรรคในการเข้าสู่ตลาดจีน ไม่ว่าจะเป็น ความไม่โปร่งใสของกฎระเบียบการลงทุนในประเทศจีน สิทธิและโอกาสที่ไม่เท่าเทียมระหว่างธุรกิจของจีนและธุรกิจต่างชาติที่เข้าไปลงทุนในจีน

ถึงแม้ว่า BRI ดูเหมือนมีความก้าวหน้ามากขึ้น แต่ในความเห็นของผม BRI ยังอาจทำให้เกิดผลกระทบมิติความสัมพันธ์ระหว่างประเทศและภูมิรัฐศาสตร์ อย่างน้อย 3 ประการดังต่อไปนี้ 

ประการแรก ความไม่พอใจภายในประเทศกำลังพัฒนา

การที่รัฐบาลปักกิ่งแสดงท่าทีเปิดตลาดในประเทศมากขึ้น เป็นการตอบสนองข้อเรียกร้องต่อกลุ่มประเทศใน EU แต่จีนยังไม่ได้แสดงท่าทีอย่างจริงจังต่อข้อวิจารณ์เกี่ยวกับผลกระทบของโครงการลงทุนภายใต้ BRI ในประเทศกำลังพัฒนา เช่น ความไม่โปร่งใส การคอร์รัปชั่น กับดักหนี้ ผลกระทบต่อสังคมและสิ่งแวดล้อม แรงงานและธุรกิจท้องถิ่นไม่ได้รับประโยชน์ เป็นต้น ซึ่งผลกระทบดังกล่าวได้ปรากฏแล้วในบางประเทศ เช่น ศรีลังกา ปากีสถาน ลาว กัมพูชา เป็นต้น

ปัญหาข้างต้นมักเกิดกับประเทศกำลังพัฒนาที่ระบบสถาบันการเมืองและเศรษฐกิจยังขาดความเข้มแข็ง ขาดแคลนองค์กรและบุคลากรที่เชี่ยวชาญเกี่ยวกับการดำเนินโครงการลงทุนขนาดใหญ่ จึงทำให้ขาดองค์ความรู้และอำนาจต่อรองในการเจรจากับมหาอำนาจอย่างจีน ประกอบกับ BRI ยังขาดความเป็นสถาบัน และขาดกฎระเบียบที่ชัดเจน แต่เป็นเพียงวิสัยทัศน์เชิงยุทธศาสตร์ กรอบความร่วมมือจึงไม่มีมาตรฐานที่ชัดเจน แต่เปลี่ยนแปลงไปตามการเจรจาต่อรองระหว่างประเทศ ทำให้ประเทศกำลังพัฒนาอาจเสียเปรียบจีนได้

แม้ BRI เป็นโอกาสสำหรับประเทศต่างๆ ในการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน การพัฒนาเศรษฐกิจการค้า และความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นของประชาชน แต่ความกังวลเกี่ยวกับผลกระทบ อาจทำให้เกิดกระแสการต่อต้านโครงการลงทุนจากประเทศจีน ธุรกิจจีน และบุคลากรจากจีน ทำให้การพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานตามแนวเส้นทางสายไหมไม่ประสบความสำเร็จหรือเป็นไปอย่างเชื่องช้า

นอกจากนี้ การควบคุมความมั่นคงปลอดภัยในเส้นทางสายไหมทางบก โดยปกติไม่ใช่เรื่องง่ายอยู่แล้ว เพราะเส้นทางพาดเขตอธิปไตยของประเทศต่าง ๆ ที่มีกฎระเบียบ บริบททางการเมืองและสังคมแตกต่างกัน มีผลประโยชน์แห่งชาติของตนเอง หากประเทศเหล่านี้มีกลุ่มคนที่ไม่เห็นด้วยกับโครงการ BRI หรือมีความเปราะบางเกี่ยวกับสิทธิของชนกลุ่มน้อย อาจเปิดช่องให้เกิดการแทรกแซงจากกลุ่มต่อต้านหรือขบวนการก่อการร้ายก็เป็นได้ 

ประการที่สอง ความแตกแยกภายในภูมิภาค

ที่ผ่านมา จีนได้เข้ามามีบทบาทและมีความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจกับ EU มากขึ้น ซึ่งแม้การลงทุนจากจีนจะเป็นโอกาสสำหรับประเทศใน EU และยุโรป ในการฟื้นฟูเศรษฐกิจจากวิกฤตการณ์หนี้ยูโรโซน แต่การรุกคืบของจีนเข้ามาในภูมิภาคนี้ ได้สร้างความหวาดระแวงว่าจะทำให้สหภาพยุโรปเสียสมดุลทางอำนาจ ด้วยเหตุผลดังต่อไปนี้

ประเด็นแรก คือ การสูญเสียอำนาจต่อรองของ EU เนื่องจากการแผ่อิทธิพลของจีนในกลุ่มประเทศยุโรป ทำให้เศรษฐกิจของประเทศเหล่านี้ต้องพึ่งพาจีนมากขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การที่จีนเข้ามาควบคุมท่าเรือที่มีความสำคัญเชิงยุทธศาสตร์ของยุโรปใต้และยุโรปกลาง ซึ่งจีนจะสามารถควบคุมการค้าของยุโรปและเข้าสู่ตลาดยุโรปได้มากขึ้น

ประเด็นที่สอง คือ การสูญเสียความเป็นเอกภาพของสมาชิก EU เนื่องจากแนวทางของ BRI เป็นลักษณะการเจรจาต่อรองผลประโยชน์เป็นรายประเทศ อาจทำให้ถูกมองว่า จีนกำลังใช้ยุทธศาสตร์การแบ่งแยกเพื่อปกครอง ซึ่งผลประโยชน์จากจีนอาจทำให้สมาชิก EU ขาดเอกภาพ หรืออาจถึงขั้นเกิดการแยกตัวออกจาก EU ทั้งนี้ BRI ได้ทำให้เกิดความไม่มีเอกภาพของภูมิภาคต่าง ๆ บ้างแล้ว ดังกรณีที่กรีซยับยั้งมติของ EU เกี่ยวกับปัญหาสิทธิมนุษยชนในประเทศจีนในปี 2017 ซึ่งคาดกันว่าเป็นเพราะอิทธิพลจากการลงทุนของจีนในท่าเรือและโครงการอื่น ๆ ในประเทศกรีซ เป็นต้น 

ประการที่สาม การเผชิญหน้ากันของประเทศมหาอำนาจ

การแผ่ขยายอิทธิพลของจีน จะทำให้เกิดความหวาดระแวงของมหาอำนาจอื่น และเกิดความเสี่ยงในการเผชิญหน้าระหว่างมหาอำนาจมากขึ้น โดยเฉพาะความพยายามควบคุมเส้นทางการสื่อสารทางทะเลของจีน โดยการลงทุนพัฒนาท่าเรือ และการตั้งฐานทัพเรือยุทโธปกรณ์ทางการทหารในประเทศหรือดินแดนต่าง ๆ ที่อยู่ในทะเลจีนใต้และมหาสมุทรอินเดีย ทำให้เกิดความพยายามสกัดกั้นอิทธิพลของจีน เช่น การจัดตั้ง Quad ซึ่งเป็นความร่วมมือทางทหารระหว่างสหรัฐฯ อินเดีย ญี่ปุ่น และออสเตรเลีย เป็นต้น

ในทำนองเดียวกัน ความทะเยอทะยานของจีนที่พยายามเชื่อมโยงโครงข่ายโทรคมนาคมทั่วโลก หรือ digital Belt and Road ได้ทำให้เกิดการเผชิญหน้ากับสหรัฐฯ ซึ่งเป็นเจ้าของเทคโนโลยีและสิทธิการบริหารเครือข่ายอินเทอร์เน็ตของโลกอยู่แต่เดิม (IPv4) แต่หลังจากที่ประชุมสมัชชาสหประชาชาติ ได้ลงมติมอบสิทธิดูแลเครือข่ายอินเทอร์เน็ตโลก (IPv9) เป็นเวลา 100 ปีให้กับจีน หลังจากที่สิทธิเดิมที่เป็นของสหรัฐสิ้นสุดในปี2020 ทำให้สหรัฐฯ ต้องทำสงครามสื่อ (media war) กับประเทศจีน

ไม่ว่าจะเป็นการล็อบบี้ไม่ให้ประเทศพันธมิตรใช้เทคโนโลยี 5G ของจีน โดยอ้างประเด็นความมั่นคงทางไซเบอร์ การจับกุมผู้บริหารบริษัทหัวเว่ย ตลอดจนการที่สหรัฐฯออกประกาศฉุกเฉิน ห้ามบริษัทในประเทศใช้อุปกรณ์สื่อสารโทรคมนาคมจากบริษัทต่างชาติ ซึ่งทำให้กูเกิ้ลต้องยกเลิกการให้บริการในระบบปฏิบัติการแอนดรอยด์ แก่อุปกรณ์ของหัวเว่ย เป็นต้น

จากผลกระทบข้างต้น ไม่ได้หมายความว่าจี นเป็นมหาอำนาจที่เลวร้ายกว่ามหาอำนาจอื่นๆ แต่ผมเห็นว่า การดำเนินโครงการลงทุนภายใต้ BRI ยังจำเป็นต้องได้รับการปรับปรุง เพื่อให้มีการกระจายผลประโยชน์ของการพัฒนาที่เท่าเทียมกันและยั่งยืนได้อย่างแท้จริง

ส่วนประเทศไทย จำเป็นต้องเรียนรู้บทเรียนและผลกระทบของ BRI ในประเทศอื่น และกำหนดยุทธศาสตร์ความร่วมมืออย่างรอบคอบและระมัดระวัง เพื่อให้เราได้ประโยชน์สูงสุด และได้รับผลกระทบไม่มากนักจากการเผชิญหน้ากันของมหาอำนาจ