จักรวาลภาพยนตร์มาร์เวล เสรีนิยมใหม่ และ อนุรักษ์นิยม

เมื่อพูดถึงซูเปอร์ฮีโร่แห่งยุคสมัย คงไม่มีใครไม่รู้จักภาพยนตร์ชุดจากสตูดิโอมาร์เวล ซึ่งโด่งดังและน่าจะเป็นภาพยนตร์ชุดที่มีอิทธิพลต่อคนทั่วโลกมากที่สุดเรื่องหนึ่ง เรื่องราวถูกร้อยเรียงกันเป็นจักรวาลอันยิ่งใหญ่ที่รู้จักกันในชื่อ ‘จักรวาลภาพยนตร์มาร์เวล’ (MCU) จนถึงปัจจุบันก็นับเป็นเวลามากกว่า 10 ปีแล้ว แน่นอนว่าความบันเทิงย่อมถือเป็นสาระหลักของ MCU แต่วิทยานิพนธ์เศรษฐศาสตร์การเมือง จาก จุฬาฯของ กวิสรา ผันนภานุกุล ได้ชี้ให้เห็นถึง MCU ในฐานะที่เป็น โครงการทางการเมืองที่เกี่ยวพันกับเสรีนิยมใหม่และอนุรักษ์นิยมได้ด้วย

จุดเริ่มต้นของความเกี่ยวพันนี้คงต้องเริ่มที่ Iron Man ซึ่งเป็นภาพยนตร์เรื่องแรกในจักรวาลภาพยนตร์มาร์เวล เริ่มออกฉายครั้งแรกในปี 2008 ซึ่งเป็นเวลา 7 ปีหลังจากเหตุการณ์วินาศกรรม 11 กันยายน และหลังจากเวลาหลายปีที่สหรัฐฯ ทำสงครามอย่างเต็มรูปแบบในอัฟกานิสถานและอิรัก ในช่วงเวลานั้นหลายฝ่ายได้ตั้งคำถามกับบทบาทของสหรัฐฯ ในการเข้าไปยึดครองพื้นที่โดยกล่าวว่าเป็นการปราบปรามผู้ก่อการร้ายมากขึ้น ซึ่งบริบทดังกล่าวก็เป็นจุดเปลี่ยนของตัวละครโดยสะท้อนผ่านทัศนคติของตัวละคร โทนี่ สตาร์ค และบทบาทของสตาร์ค อินดัสทรีย์ ที่ต่างจากจุดเริ่มต้นอย่างสิ้นเชิง ที่สังเกตเห็นได้ชัดคือโทนี่เริ่มตั้งคำถามต่อสิ่งที่ตนเองทำและสิ่งที่เกิดขึ้นในสงคราม ทำให้เขาตัดสินใจเลือกทางเดินชีวิตที่แตกต่างออกไปโดยคิดว่าเขาจะตีตัวออกห่างจากรัฐบาล และใช้เทคโนโลยีและความมั่งคั่งที่มีเพื่อสันติภาพโดยการเป็นซูเปอร์ฮีโร่แทน

ครั้งหนึ่งโทนี่ สตาร์ค กล่าวว่า “ผมแปรรูปสันติภาพโลก(ให้เป็นเอกชน)แล้ว คุณยังต้องการอะไรอีก?” พร้อมกับปฏิเสธที่จะไม่ให้เทคโนโลยีของบริษัทกับรัฐบาลเพราะเชื่อว่าเขาสามารถสร้างสันติภาพโลกได้มากกว่ารัฐบาลเสียอีก และยังได้ใช้ตึกซึ่งเขาเป็นเจ้าของในการพัฒนาเทคโนโลยีใหม่ ๆ และใช้เป็นศูนย์กลางในการรวมทีมซูเปอร์ฮีโร่อย่าง ดิ อเวนส์เจอร์ อีกด้วย

นอกจากนั้นเราจะเห็นว่าในการต่อสู้กับวายรายจากนอกโลก รัฐบาลก็ไม่ได้มีบทบาทมากนักในการจัดการกับศึกครั้งนี้ เรายังเห็นว่าเหล่าตัวละครยังต้องจัดการกับการตัดสินใจที่ผิดพลาดจากทางรัฐ และสุดท้ายซูเปอร์ฮีโร่ซึ่งเป็นเอกชนก็สามารถแก้ปัญหานั้นได้สำเร็จและกอบกู้โลกได้ในที่สุดอีกด้วย ซึ่งตรงนี้สะท้อนพลังของคุณค่าแห่งเสรีนิยมใหม่ที่ปรากฏในภาพยนตร์ ผ่านภาพปัจเจกบุคคลแห่ง Iron Man ที่ฝ่าฝันอุปสรรคจนสามารถสะสมทุนจนร่ำรวย และใช้ประโยชน์จากทุนนั้นพัฒนาเทคโนโลยีจนกลายเป็นผู้นำด้านยุทโธปกรณ์ และใช้การนั้นเพื่อรักษาสันติภาพของโลกไว้ได้

ภาพที่เห็นเหมือนกับว่า Iron Man มีโครงการทางการเมืองที่สอดคล้องกับเสรีนิยมใหม่ที่ชูเสรีภาพแห่งเอกชน แต่มันหาเป็นเช่นนั้นไม่  โดยในภาพยนต์ชุด The Avengers กับกลายเป็นว่า Iron Man กลายเป็นตัวแทนแห่งทุนที่ยึดมั่นในอำนาจและกฏเกณฑ์แห่งรัฐในการกำจัดฮีโร่ที่ไม่เข้าพวกเพื่อรักษาสันติภาพตามความหมายที่รัฐวางกรอบไว้ ส่วนกัปตันอเมริกาผู้ตั้งคำถามต้องเสรีภาพของปัจเจกและอำนาจของรัฐ แต่ปราศจากซึ่งพลังแห่งทุนกลายเป็นอยู่ในฝ่ายที่ตกเป็นเบี้ยล่าง

สิ่งที่เกิดขึ้นในภาพยนตร์นี้มิต่างจากโลกที่แท้จริงที่กลไกของเสรีนิยมใหม่ไม่ได้ทำงานด้วยภาคเอกชนอย่างเดียว หากแต่ควบคู่ไปกับพลังอำนาจของรัฐด้วย ซึ่งอำนาจแห่งรัฐนี่แหละที่เป็นตัวกำหนดขอบเขตว่ากิจกรรมใดเป็นสิ่งที่ “ดี” หรือ “ทำได้” ดังนั้นการกอบกู้โลกของเหล่า The Avengers จึงไม่ใช่ภารกิจแห่งความดี เพราะหลายครั้งระดับและขนาดการต่อสู่นี้เกินกว่ารัฐ-ชาติใดจะควบคุมได้ ผู้มีพลังพิเศษในสายตาของรัฐจึงเป็น “ผู้ละเมิดอำนาจอธิปไตย” อย่างสม่ำเสมอ

ฉะนั้น ภาพยนตร์เหมือนกำลังบอกเราอยู่ว่ามันคงเป็นการยากที่จะหนีทางสองแพร่ง (dilemma) นี้ไปได้ มันเป็นไปได้เสมอที่การทำดีอาจไปละเมิดอธิปไตยของใครเข้า หรือถ้าอยากจะรักอธิปไตยแห่งรัฐมันก็ตามมาด้วยความเสี่ยงภัยต่อมนุษยชาติ

เอาเข้าจริงแล้ว แม้รัฐเกือบทั้งหมดในโลกนี้จะดำเนินนโยบายเศรษฐกิจแบบทุนนิยม แต่เมื่อมีเหตุการณ์วิกฤตหรือต้องประสบกับปัญหาทั้งในระดับโครงสร้างและระดับปัจเจก เราก็มักได้ยินคำพูดของผู้นำประเทศในทำนองว่า ‘วิกฤตของทุนนิยมเสรีเป็นเหตุแห่งหายนะ’ ซึ่งดูเหมือนเป็นการชี้เป้าตัวผู้ร้ายไปที่เสรีภาพอันล้นเกินของปัจเจกบุคคล (ที่เสรีนิยมใหม่เชิดชูมาโดยตลอด)

ถ้าลองยกตัวอย่างในประเทศไทย เราก็อาจได้ยินคำสั่งสอนให้เกิดการผลิตและบริโภคอย่างมีคุณธรรมอยู่บ่อย ๆ หรือบางครั้งรัฐเองก็ได้พยายามนำเสนอภาพของภัยคุกคามต่าง ๆ ที่มาพร้อมกับทุนนิยมเสรี ไม่ว่าจะเป็นภัยคุกคามภายในหรือภายนอกประเทศ ทั้งภัยที่เป็นความจริงและจินตนาการขึ้นมา จึงเน้นการสร้างความเข้มแข็งของกองทัพและสร้างความหวาดกลัวภัยคุกคามต่อความมั่นคงและเสถียรภาพของชาติ

ในทำนองเดียวกัน เราก็เห็นภัยคุกคามเพิ่มมากขึ้นใน MCU ที่นำมาสู่ข้อเสนอการควบคุมผ่านกลไกรัฐผ่านสนธิสัญญาโซโคเวีย เราเห็นความขัดแย้งซึ่งกลายเป็นสงครามอันใหญ่หลวงซึ่งมีสาเหตุมาจากความอดอยากของประชาชนบนดาวไททัน ซึ่งภาพยนตร์ก็เสนอการเปลี่ยนผ่านสังคมแบบเสรีนิยมที่เน้นความสันติและศีลธรรมเป็นหลัก โดยแม้ว่าซูเปอร์ฮีโร่จะเป็นฝ่ายชนะจากการฆ่าประชากรไปกว่าครึ่งจักรวาลเสียเอง แต่ก็แทบจะไม่ได้พูดถึงการแก้ปัญหาทรัพยากรขาดแคลนใด ๆ แต่ให้เหตุผลในทำนองว่านี่คือสิ่งที่ ‘ถูกต้อง’ เสมือนว่าเป็น ‘ความจริง’ หนึ่งเดียว

เหตุผลเหล่านี้คือวิธีการของอนุรักษ์นิยมใหม่ ที่เสนอการควบคุมผ่านกลไกรัฐ ซึ่งเป็นแนวคิดที่แม้จะขัดแย้งในระดับพื้นฐานกับเสรีนิยมใหม่ แต่ก็พร้อมที่เดินทางร่วมไปกับเสรีนิยมใหม่อย่างแนบแน่นภายใต้กรอบของทุนนิยม ซึ่งในทัศนะของเดวิด ฮาร์วีย์ นี่คือวิธีที่จะนำเพื่อไปสู่เป้าหมายที่ต้องการการฟื้นฟูอำนาจของชนชั้นนำขึ้นมาตามโครงการทางเมือง (Political Project) ของเสรีนิยมใหม่เอง และดูเหมือนว่าจักรวาลภาพยนตร์มาร์เวลก็จะยังคงดำเนินต่อไปภายใต้ความขัดแย้งและทางออกอันแสนย้อนแย้งนี้ ซึ่งเมื่อโครงการทางการเมืองในลักษณะนี้ยังดำเนินต่อไปโดยไร้ข้อกังขา มนุษย์เองก็อาจใฝ่ฝันถึงทางเลือกอื่นได้ยากขึ้นเรื่อย ๆ จนถึงไม่สามารถจินตนาการถึงชีวิตที่ดีกว่านี้ได้อีกเลย

หากเป็นเช่นนั้นเราอาจจะต้องเสี่ยงดวงเอาเอง ว่าชาติหน้าจะได้เกิดบนดาวไททัน หรือได้เกิดเป็นซูเปอร์ฮีโร่

*บทความโดย กวิสรา ผันนภานุกุล และ ผศ.ดร.กุลลินี มุทธากลิน คณะเศรษฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

และ ผศ.ดร.นรชิต จิรสัทธรรม คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น