กรอบคิดจาก VUCA สู่ BANI | วรากรณ์ สามโกเศศ

 ในทางวิชาการ นอกจากผู้คนที่แก่หมดยุคไปแล้วก็มีกรอบความคิด ทฤษฎี ความเชื่อ สมมติฐาน ฯลฯ ที่ถูกทดแทนเช่นกัน ดังเช่น VUCA  ที่กำลังถูกแทนที่ด้วย BANI

VUCA เป็นประเภทของคำที่ภาษาอังกฤษเรียกว่า acronym (synonym คือคำพ้องความหมาย ส่วน antonym คือคำที่มีความหมายตรงกันข้าม)  ซึ่งหมายถึงคำย่อที่ประกอบด้วยอักษรแรกจากคำอื่นๆ เช่น ASEAN/USA/AIDS/ 

V มาจาก Volatility (การลื่นไหลฟุ้งกระจาย)  / U มาจาก Uncertainty (ความไม่แน่นอน) / C มาจาก Complexity (ความซับซ้อน) / และ A มาจาก Ambiguity (ความคลุมเครือ)

 กรอบคิด  VUCA มาจากมันสมองของสองนักเศรษฐศาสตร์ คือ Warren Bennis และ Burton Nanus ดังปรากฏครั้งแรกในปี 1985 ในหนังสือ Leaders :  The Strategies For Taking Charge 

VUCA เป็นกรอบคิดในการอธิบายและพยากรณ์เหตุการณ์ หรือปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในโลกดังนี้  
V อธิบายการขาดเสถียรภาพและการไม่สามารถพยากรณ์ได้ดังเช่นการลื่นไหลฟุ้งกระจายของกาซ    
U อธิบายความไม่แน่นอนจนไม่สามารถมองเห็นการเปลี่ยนแปลงใหญ่ ๆ ที่กำลังมาถึง   
C  คือความซับซ้อนที่ทำให้เกิดสิ่งที่ผู้เชี่ยวชาญไม่เคยเห็นมาก่อน   
A คือความคลุมเครือของสิ่งที่เกิดขึ้นจนเป็นปัญหาในความเข้าใจ และทำให้ไม่รู้ว่าจะตัดสินใจอย่างไร

ตลอดเวลาเกือบ 40 ปี ที่ผ่านมา    VUCA เป็นกรอบคิดในการอธิบายและพยากรณ์เพื่อเตรียมรับมือกับการเปลี่ยนแปลงจากภายนอก   VUCA เป็นที่นิยมในองค์กรเอกชนขนาดใหญ่ และวงการทหารอเมริกัน  

ตัวอย่างที่ VUCA สามารถอธิบายได้ดีก็เช่นการล่มสลายของสหภาพโซเวียต   การสลายไปของ “หนึ่งกลุ่มศัตรู” จากกลุ่มประเทศยุโรปตะวันออก   ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำของสหรัฐและโลกในปี 2008    ฯลฯ  

เรื่อง V /  U  / และ C นั้น อาจเห็นกันชัดว่าได้เกิดขึ้นจริงดังคำพยากรณ์ของ VUCA แต่ A นั้นอาจเห็นไม่ชัดเจน     ตัวอย่างของความคลุมเครือจนทำให้ยากต่อการตัดสินใจได้แก่เรื่องกัญชา      ในหลายรัฐของสหรัฐอเมริกานั้นการปลูกและบริโภคกัญชาไม่เป็นสิ่งผิดกฎหมายอีกต่อไป    

คนอเมริกันจำนวนมากเห็นว่าเป็นเรื่องของความบันเทิง   การหย่อนใจ     คล้ายกับเครื่องดื่มแอลกอฮอล์  แต่คนอีกส่วนหนึ่งยังคงเห็นว่าเป็นยาเสพติด ในบ้านเราก็เช่นกัน  สรุปแล้วกัญชาเป็นยารักษาโรค หรือยาเสพติด  จะปลูกหลังบ้านได้เมื่อใด  หากมีไว้ในครอบครองจะถูกจับไหม

เมื่อ Covid-19 ปรากฏขึ้นในปลายปี 2019 และอาละวาดไปทั่วโลก     แวดวงวิชาการก็หันไปมองอีกกรอบคิดที่พยายามทำสิ่งเดียวกันนั่นก็คือ BANI ที่มีผู้เสนอไว้ไม่นานก่อน Covid-19  และเห็นว่า VUCA อาจล้าสมัยไปแล้ว  ทำงานได้ไม่ดีเหมือนเกือบ 40 ปีที่ผ่านมา      ข้อวิจารณ์ก็คือ VUCA ไม่อาจอธิบายเรื่องอัตราความเร็วของการเปลี่ยนแปลง     ซึ่งเป็นหัวใจของเรื่อง Covid-19 ได้  ซึ่งต่างจาก BANI

B มาจาก Brittle (แตกสลายได้ง่าย)  /  A   มาจาก  Anxious (วิตกหวั่นไหว) /  N มาจาก Nonlinear  /  และ I มาจาก Incomprehensible (ไม่อาจเข้าใจได้)    

BANI เป็นผลงานของนักมานุษยวิทยาชาวอเมริกัน  Jamais Cascio  ซึ่งปรากฏในข้อเขียนในงานสัมมนาของ IFTF (Institute of the Future เป็น Think Tank หรือองค์กรเสนอความคิดต่อสังคม) ในปี 2016 

BANI เป็นกรอบคิดในการอธิบายและพยากรณ์โดยเสนอว่า หลายสิ่งในโลกแตกสลายได้ง่าย (B) และก่อให้เกิดผลกระทบเป็นวงกว้างไปทั่วโลก     ความเปราะบางนี้มีผลต่อความมั่นคงขององค์กรต่าง ๆ  

ตัวอย่างชัด ๆ ก็คือ Covid-19    เราเห็นการแตกสลายอย่างง่ายดายในทุกระดับ    ปัจจุบันไม่มีอะไรมาประกันความมั่นคงของงาน      การเปลี่ยนแปลงลักษณะของงานก็ไม่หยุดนิ่ง   และสิ่งนี้นำไปสู่ความวิตกหวั่นไหว (A) ขององค์กรโดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้คน   

เราเห็นการฟิวส์ขาดง่ายของคนไทยจำนวนไม่น้อยจากสาเหตุเล็ก ๆ      อาการนี้หนักหนาในภาคธุรกิจที่ตัดสินใจได้ยาก และมักนำไปสู่การตัดสินใจที่ล่าช้าเพราะเกรงว่าจะตัดสินใจผิดพลาด

นอกจากนี้การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นจะมีลักษณะไม่เป็นเส้นตรง (N)   กล่าวคือสาเหตุและผลที่เกิดขึ้นจะไม่เป็นสัดส่วนที่คงที่   บางครั้งสาเหตุเล็กก็นำไปสู่ผลใหญ่โตได้  ซึ่งตรงข้ามกับการเปลี่ยนแปลงเชิงเส้นตรง ที่ความสัมพันธ์ของสาเหตุและผลเป็นสัดส่วนคงที่เสมอ

(linear คือ เส้นตรงซึ่งมีความชันคงที่  หมายถึงสาเหตุและผลไปอย่างควบคู่กัน) ลักษณะที่ไม่เป็นเส้นตรงจะทำให้ไม่สามารถพยากรณ์ได้ว่าสาเหตุจะนำไปสู่ผลใหญ่โตเพียงใดในอัตราความเร็วเท่าใด  พูดอีกอย่างว่าอดีตไม่อาจเป็นเครื่องชี้อนาคตได้เสมอไป   

อุปมาดั่งขับรถที่ทาสีบนกระจกหน้าและกระจกข้างด้วยสีดำทั้งหมด ยกเว้นกระจกหลัง  ถ้าถนนข้างหลังมีลักษณะคล้ายคลึงกับถนนข้างหน้าก็พอขับประคับประคองรถไปบนถนนได้ด้วยการดูกระจกหลัง   แต่ถ้าเป็นกรณีของ non-linear ก็ไม่อาจทำได้เพราะถนนข้างหน้ากับถนนข้างหลังอาจไม่มีอะไรเหมือนกัน เช่น ข้างหลังเป็นทางตรง แต่ข้างหน้าหักงอ

      สุดท้ายคือ  I  หมายถึงไม่สามารถเข้าใจได้   หลายสิ่งที่เกิดขึ้นหรือจะเกิดขึ้นไม่อาจเข้าใจได้ เช่น เหตุใดโรคระบาดในคนที่ติดมาจากสัตว์จึงมีจำนวนมากขึ้นและรุนแรงมาก/ เหตุใดภาวะเศรษฐกิจโลกหลังโควิดจึงเป็นไปอย่างตรงข้ามกับการคาดคะเน/ เหตุใดผลกระทบของเศรษฐกิจเชิงดิจิตอลในด้านการเงินจึงแพร่กระจายเร็วและจะนำชาวโลกไปสู่สวรรค์หรือนรก /   ทิศทางของผลกระทบจาก Climate Crisis  จะเป็นไปในลักษณะใด  ฯลฯ

BANI ดูจะสอดคล้องกับความเป็นไปของโลกปัจจุบันและอนาคตในเรื่องการแตกสลายได้ง่าย  การมีความวิตกหวั่นไหวขององค์กรและผู้คน  การเปลี่ยนแปลงที่รวดเร็วอย่างไม่อาจพยากรณ์ได้อีกทั้งยากต่อการเข้าใจอีกด้วย   

 BANI นั้นเป็นเพียงเครื่องมือในการอธิบายหรือพยากรณ์สิ่งที่เกิดขึ้นซึ่งดูจะเป็นไปในทางลบพอควร  

อย่างไรก็ดีอย่าปล่อยให้ BANI ครอบงำความรู้สึกของเราจนเกิดความไม่เป็นสุข     สิ่งที่เกิดขึ้นเป็นเรื่องภายนอกที่ไม่อาจทำอะไรกับมันได้มากนักในระดับบุคคล    ถ้าเราคิดว่า “อะไรจะเกิดมันก็เกิด”  อาจทำให้รู้สึกทุกข์ใจได้น้อยลงบ้างกระมัง.