12 ความเอนเอียง (Cognitive Bias) | วรากรณ์ สามโกเศศ

การตัดสินใจในเรื่องสำคัญ ๆ   เช่น   เปลี่ยนงาน    เปลี่ยนอาชีพ    เลือกเส้นทางชีวิต    ร่วมลงทุน   ร่วมชีวิต     ฯลฯ  เป็นเรื่องที่ยากมากเพราะต้องการทั้งข้อมูลที่เที่ยงตรงที่สุด   มากที่สุด (ไม่มีวันเกิดขึ้นได้) และการคิดไตร่ตรองอย่างรอบคอบโดยใช้ปัญญาและประสบการณ์ส่วนตัว แต่มนุษย์ก็ยังเป็นมนุษย์อยู่วันยังค่ำ    มีทั้งรัก  โลภ โกรธ  หลง ซึ่งทำให้เกิดความเอนเอียงขึ้นโดยไม่รู้ตัว     ปัจจุบันนักจิตวิทยาและนักเศรษฐศาสตร์พฤติกรรมได้สรุปว่า มีความเอนเอียงอย่างน้อย 12  ลักษณะด้วยกัน  
    Cognitive Bias  หรือ ความเอนเอียงในกระบวนการรู้คิดและใช้ความรู้สติปัญญานั้นแอบอยู่ลึกๆ ในการคิดของเรา การเข้าใจความเอนเอียงในใจของเราเช่นนี้จะทำให้เรามีคุณภาพชีวิตที่สูงขึ้น   ความเอนเอียงมาจากการคิดแบบทางลัดโดยสมองของมนุษย์เพื่อให้เข้าใจว่าข้อมูลข่าวสารที่กำลังประสบอยู่นั้นคืออะไร      

ความเอนเอียง 12 ชนิดที่กล่าวถึงนี้ถือเป็นความผิดพลาดอย่างเป็นระบบของการคิดของบุคคลที่มาจากประสบการณ์ในอดีต การรับรู้รับทราบ การสังเกต ความเห็น ฯลฯ ความเอนเอียงดังกล่าวนำไปสู่การหลีกเลี่ยงข่าวสารข้อมูล มองเห็นความเชื่อมโยงของสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างผิดๆ     ตีความคำพูดที่คนอื่นต้องการสื่อสารด้วยอย่างผิดพลาด เข้าใจผิดในความสามารถของตนเอง ฯลฯ    ทั้งหมดนี้อาจนำไปสู่การตัดสินใจครั้งสำคัญของชีวิตที่ผิดพลาดได้   ความเอนเอียงดังกล่าวมีดังต่อไปนี้

(1)  เอนเอียง-ยืนยัน (Confirmation Bias) มนุษย์มีทางโน้มที่พยายามแสวงหาข่าวสารข้อมูลเพื่อสนับสนุนสิ่งที่ได้เชื่อหรือตัดสินใจไปแล้ว     ซึ่งการตัดสินใจมาจากการใช้สัญชาตญาณ  ข้อมูลหรือความฝังใจในอดีต     ความรู้สึกส่วนตัว    ฯลฯ  พฤติกรรมดังกล่าวจะทำให้ไม่พยายามหาข้อมูลที่เป็นกลางมาช่วยในการตัดสินใจ
 (2)  เอนเอียง-ยากสู่ง่าย (The Dunning-Kruger Effect)   มนุษย์บางส่วนไม่มีความรู้ในบางเรื่องที่ซับซ้อนจึงเข้าใจเอาง่าย ๆ อย่างที่คิดเองแม้จะผิดพลาดก็ตาม และไม่พยายามค้นคว้าหาความรู้เพิ่มเติม     ความเอนเอียงนี้นำไปสู่ความรู้สึกว่าตนเองมีความรู้สามารถเหนือกว่าผู้อื่นอย่างเกินความจริง
(3)  เอนเอียง-กลุ่มของเรา (In-group Bias)  มนุษย์มีทางโน้มที่จะสนับสนุน หรือเชื่อคนที่อยู่ในกลุ่มสังคมของตนมากกว่าคนนอกกลุ่ม      กลุ่มสังคมนี้ในบางประเทศขยายออกไปกว้างไกลถึงคนที่มาจากภาคเดียวกัน     เคยเรียนโรงเรียนเดียวกัน    ชอบกีฬาประเภทเดียวกัน    ฯลฯ     ความเอนเอียงนำไปสู่ความไม่เป็นธรรมในการตัดสินใจจ้างคนทำงาน   ร่วมหุ้น หรือลงทุน

4)  เอนเอียง-ทำดีต้องได้ดี (Self Serving Bias)  มนุษย์มักมีสมมติฐานในใจว่าหากทำสิ่งที่ดีแล้ว    สิ่งดี ๆ จะเกิดกับตนเองเสมอ     หากมีสิ่งไม่ดีเกิดขึ้นก็เพราะเป็นสิ่งที่อยู่นอกการควบคุม       ความเอนเอียงนี้นำไปสู่การโทษสิ่งไม่ดีที่เกิดขึ้นว่าเป็นความรับผิดชอบของสิ่งอื่น ๆ โดยมองข้ามความรับผิดชอบของตนเอง
 (5)  เอนเอียง-นึกขึ้นได้ (Availability Bias)  มีทางโน้มที่มนุษย์ใช้ข้อมูลข่าวสารที่นึกขึ้นมาได้อย่างรวดเร็วเพื่อนำมาประเมินสิ่งหนึ่ง   เช่น    ไอเดีย     การซื้อสิ่งของ    การประเมินคนอื่น    ฯลฯ   ซึ่งข้อมูลนั้นอาจไม่ใช่ข้อมูลที่เหมาะสมที่สุดในการนำมาใช้หรือเปรียบเทียบ     เรามักทึกทักว่าข้อมูลที่เรานึกขึ้นมาได้ทันทีนั้นถูกต้องใช้ได้โดยมองข้ามข้อมูลอื่น ๆ  

(6)  เอนเอียง-เข้าข้างตนเอง (Fundamental Attribution Error)  มีทางโน้มที่จะเหมาว่าพฤติกรรมของคนอื่นล้วนเป็นผลมาจากความเชื่อดั้งเดิมที่ผิด ๆ (ขี้เกียจ   ขี้โกงเพราะเป็นชาติพันธุ์นั้น ๆ)  แต่สำหรับตนเองแล้ว     พฤติกรรมของตนมาจากปัจจัยภายนอก    เช่นลูกน้องมาสายก็คิดเอาว่าเพราะขี้เกียจ ตื่นสาย โดยไม่คำนึงถึงเหตุผลอื่น     แต่หากตนเองมาสายก็อยากให้คนอื่นคิดว่าเป็นเพราะยางรถแตกมากกว่าจะเป็นนิสัยส่วนตัว
 (7)  เอนเอียง-มองย้อนหลัง (Hindsight Bias) มีคนประเภท “มองอดีตแล้วฉลาด”  กล่าวคือมั่นใจว่าเหตุการณ์ในอดีตจะเป็นไปอย่างที่ตนเองนึกไว้และก็เกิดขึ้นจริง ๆ จึงมีความมั่นใจเกินจริง   ทั้ง ๆ ที่ไม่มีข้อมูลใด ๆ ในขณะนั้นที่จะทำให้สามารถทำนายได้อย่างถูกต้อง   คนพวกรู้ทุกอย่างเช่นนี้มีมากในวงการกีฬาและเหตุการณ์โลก
 (8)  เอนเอียง-ฝังใจ  (Anchoring Bias) เกิดขึ้นกับคนที่มีความฝังใจมากกับข้อมูลชิ้นแรกที่ประสบคล้ายกับสมอเรือที่เกี่ยวอยู่กับพื้นใต้น้ำ   ความเห็นและวิจารณญาณของคนเหล่านี้มีรากฐานมาจากปรากฏการณ์ครั้งแรก
 (9)  เอนเอียง-โลกสวยเพราะอารมณ์ (Optimistic Bias) มนุษย์โดยทั่วไปยามเมื่ออารมณ์ดีมักจะมองโลกในแง่ดี     ดังนั้นการตัดสินใจจึงมักไม่ขึ้นอยู่กับหลักฐานข้อมูลที่เป็นจริง    หากขึ้นอยู่กับสภาวะอารมณ์ในขณะนั้น ๆ 
 (10)  เอนเอียง-มองแง่ร้าย  (Pessimistic Bias) ในทางตรงกันข้ามในยามที่มีอารมณ์ไม่ดีก็มักจะมองโลกในแง่ลบ  (ความเอนเอียงเช่นนี้ในการพิจารณาลงโทษไม่เป็นคุณกับคอของนักโทษในสมัยโบราณเป็นอย่างยิ่ง)       วิจารณญาณที่เที่ยงธรรมต้องอยู่เหนืออารมณ์
 (11)  เอนเอียง-ศักดิ์สิทธิ์เหนือกว่า (Halo Effect)  ความเอนเอียงเพราะเห็นเขาหล่อ  เขาสวย  เขารวย  เขามีความรู้ มีปริญญาสูง  ฯลฯ  ถูกใช้ล่อล่วงมนุษย์อย่างได้ผลเสมอ เพราะมนุษย์มีทางโน้มที่จะเชื่อถือบุคคลหรือคำพูดหรือสิ่งที่ผูกพันกับ”ความศักดิ์สิทธิ์ “ ของคนเหล่านี้
 (12)  เอนเอียง-เป็นไปตามสภาพ (Status Quo Bias)  มนุษย์มีทางโน้มที่จะชอบการรักษาให้สรรพสิ่งอยู่อย่างที่เคยเป็น   ไม่อยากให้เปลี่ยนแปลงเพราะบั่นทอนความรู้สึกมั่นคงของตนเอง    ความเอนเอียงนี้อยู่มาคู่กับมนุษยชาติ และเป็น “ความรอบคอบ” ที่ถึงแม้ทำให้อยู่รอดมาได้ถึงทุกวันนี้ แต่ก็ทำให้การปฏิรูปการพัฒนาต่าง ๆ เกิดขึ้นได้ยาก
    มนุษย์เป็นมนุษย์เสมอไม่ว่าจะเป็นเผ่าพันธุ์ใดหรืออยู่ในสังคมใดก็ตาม      ต่างมีความเอนเอียงเหล่านี้อยู่ในตนเองด้วยกันทั้งสิ้น   มากบ้างน้อยบ้างต่างกันไป  แล้วแต่ประสบการณ์ชีวิต และปัญญาที่เกิดขึ้นระหว่างการดำเนินชีวิต    แต่ทั้งหมดนี้มิได้หมายความว่าเราจะยอมรับมันโดยดุษณีภาพ   เราต้องใส่ใจและก้าวข้ามมันอย่างระมัดระวัง    การใช้วิจารณญาณอย่างชาญฉลาดเท่านั้นที่จะทำให้เราไม่ติด “กับดัก”ของความเอนเอียงเหล่านี้.