ผ้าทอใยกัญชงม้ง มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ที่เสี่ยงต่อการสูญหาย

ผ้าทอใยกัญชงม้ง มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ประจำปี พ.ศ. 2566 ด้านช่างฝีมือดั้งเดิม ที่เสี่ยงต่อการสูญหาย ต้องได้รับการส่งเสริมและรักษาอย่างเร่งด่วน ของจังหวัดตาก

 

 

การทอผ้าจากเส้นใยกัญชง สืบทอดต่อกันมาในกลุ่มชาติพันธุ์ม้ง หรือชนเผ่าม้งทางภาคเหนือของประเทศไทย กัญชง เป็นพืชพื้นบ้านอยู่คู่กับวัฒนธรรมชาวเขาเผ่าม้ง ที่ผูกพันกับวิถีชีวิตตั้งแต่เกิดจนตาย 

ด้วยมีความเชื่อว่า "กัญชง" เป็นเสมือนสะพานเชื่อมต่อระหว่างโลกมนุษย์ โลกของเทพเจ้า และโลกของบรรพบุรุษ จึงเป็นของมงคล ชาวม้งรู้จักการปลูกกัญชงและสั่งสมภูมิปัญญาในการใช้ประโยชน์จากกัญชงมาตั้งแต่บรรพบุรุษ 

 

 

โดยการลอกเส้นใยจากเปลือกกัญชงมาทำเป็นสายสิญจน์ใช้ในพิธีกรรมต่าง ๆ นำมาทอเป็นเสื้อผ้าใส่ในงานมงคลหรืองานปีใหม่ รวมถึงช่วงสุดท้ายของชีวิต เสื้อผ้า เครื่องแต่งกาย รวมถึงรองเท้าของชาวม้งที่เสียชีวิตล้วนทำมาจากใยกัญชงทั้งสิ้น

 

การแต่งกายของม้ง หากจำแนกม้งในประเทศไทยตามลักษณะการแต่งกาย สามารถจำแนกได้ออกเป็นสองกลุ่มกล่าวคือ "ม้งเด๊อ" (ม้งขาว) และ "ม้งจั้ว" (ม้งเขียว)

 

ย้อนหลังไปประมาณสองทศวรรษ การแต่งกายของสองกลุ่มนี้มีความแตกต่างกันอย่างสิ้นเชิง ส่วนของลายผ้าปักและสีของเสื้อผ้าทั้งสองกลุ่มในอดีตต่างผลิตเสื้อผ้าจากพืชที่เรียกว่า "กัญชง"

ผ้าทอใยกัญชงลายปักม้ง สะท้อนถึงวิถีชีวิตและเรื่องราวทางวัฒนธรรมของหญิงชาวม้งที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษจากรุ่นสู่รุ่นนับหลายร้อยปี การปักผ้าม้ง เพื่อใช้ติดประดับบริเวณต่าง ๆ ของเสื้อผ้า เป็นสิ่งที่ผู้หญิงเผ่าม้งจะต้องทำเป็นทุกคน 

และต้องทำใส่เอง และสำหรับสามี ลูกชายด้วย หญิงชาวม้งทุกคนจึงต้องร่ำเรียนวิชาปักผ้าจากผู้เป็นมารดาของตนตั้งแต่อายุยังไม่ถึงสิบปี

 

สำหรับในพื้นที่กลุ่มชาติพันธุ์ม้ง ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก จะเป็นม้งขาว ความแตกต่างของม้งขาว คือ สีของพื้นชุดที่สวมใส่จะมีสีขาวซึ่งมาจากสายใยกัญชงที่ไม่ได้นำไปผ่านการย้อมสีใด ๆ แต่จะปักลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์ดั้งเดิมที่สืบทอดกันมา

ปู่ย่าตาทวดสั่งสอนว่าผ้าใยกัญชงเป็นผ้าที่นิ่มดูดความชื้นจากร่างกายไม่มีอันตรายต่อสุขภาพ เพราะทำมาจากธรรมชาติทั้งจากเนื้อผ้าและสีที่ย้อมล้วนจากสมุนไพรทุกคนในบ้านชาวม้งต้องสวมใส่

 

ผ้าทอใยกัญชงทอขึ้นจากสายใยกัญชงโดยทอให้เป็นผืน หลังจากทอเป็นผืนเสร็จแล้ว ชนเผ่าม้งจะทำการขึ้นลวดลายศิลปะ มีทั้งการปัก การเย็บ และการเขียนเทียน ผ้าปักม้งส่วนใหญ่เป็นผ้าฝ้ายทอมือ และผ้าใยกัญชง 

เทคนิคที่ใช้ในการปักผ้าม้งโดยหลักจะมี 2 แบบคือ ปักเป็นกากบาทคล้ายลายปักครอสติช และอีกแบบหนึ่ง คือ การปักแบบเย็บปะติด

ลวดลายที่แสดงเอกลักษณ์และเป็นที่นิยมของชาวม้ง คือ การปักลายก๊ากื้อ (ค้างคื่อ) หรือ ลายก้นหอย ผู้ปักต้องใช้ทั้งฝีมือ ต้องมีทักษะความเชี่ยวชาญ ใช้ความละเอียดและความอดทนมากเป็นพิเศษจึงจะปักลวดลายนี้ได้สำเร็จ ประณีตและออกมาสวยงาม

 

ก๊ากื้อ หรือ ค้างคื่อ เป็นภาษาชนเผ่าม้ง ความหมายในภาษาไทยหมายถึง "ก้นหอย" เป็นลายหลักที่สำคัญที่สุดเป็นเอกลักษณ์ที่โดดเด่นและมีความชัดเจนที่สุดของชาวม้ง

เป็นลายโบราณดั้งเดิมที่สืบทอดมาจาก บรรพบุรุษของม้งหลายชั่วอายุคน ลายนี้พบได้ทั้งในงานปักแบบเจี๋ยหรือเย็บปะ และงานเขียนเทียนของชาวม้งลาย 

 

 

ลายก๊ากื้อ หรือ ค้างคื่อมีคติความเชื่อของชาวม้งแฝงอยู่ ซึ่งเชื่อว่ามีที่มาจากหอยสังข์ ซึ่งมักถูกนำมาใช้ในการประกอบพิธีกรรมสำคัญ ๆ ทางศาสนา ลักษณะการวนของก้นหอยเปรียบเสมือนการโคจรของพระอาทิตย์ พระจันทร์และดวงดาว เอกลักษณ์ลายก้น หอยนี้จึงเสมือนเป็นเอกลักษณ์เฉพาะบนผืนผ้าปักที่สะท้อนชนเผ่าม้ง และยังคงมีการสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน

 

การขึ้นบัญชีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของผ้าทอใยกัญชง จังหวัดตาก

• ผ้าทอใยกัญชง ได้รับการขึ้นบัญชีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมระดับจังหวัด ปี พ.ศ. 2560 
• ผ้าทอใยกัญชง ได้รับการขึ้นบัญชีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมระดับชาติ ปี พ.ศ. 2566

 

 

 

อ้างอิง-ภาพ : กรมส่งเสริมวัฒนธรรม , สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดตาก , มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม