แดน 3 ...ผ้าปักจากคนหลังกำแพงรั้วลวดหนาม
ผ้าปักด้นมือฝีเข็มละเอียด สีสดชัด ทั้งลวดลายมือ ลายวัดโบสถ์ ลายภูเขาทุ่งหญ้า ลายปลากัด หัวกะโหลก ฯลฯ งานแฮนด์เมดจาก ‘ผู้ต้องขัง แดน 3’ ที่ใช้เพียงอุปกรณ์ 3 อย่าง คือเข็ม 1 เล่ม, ไหมปัก และกรรไกรตัดเล็บ
“เมื่อเห็นครั้งแรกนี่โดนใจเลย ใจสั่น ตื่นเต้น ทำไมสวยอย่างนี้ ผมก็ถามคุณป้าที่นำผ้ามาขายว่าใครปัก ป้าก็บอกว่า นักโทษปัก...”
อาจารย์ไก่ – บัญชา ชูดวง ดีไซเนอร์และอาจารย์สอนศิลปะ ผู้มี “ลูก ๆ” เป็น ผู้ต้องขังแดน 3 เรือนจำกลาง จังหวัดเชียงราย เล่าถึงเมื่อแรกเห็นผ้าปัก และนำงานแฮนด์เมดเหล่านั้นมาสร้างสรรค์เป็นคอลเลคชั่นบนรันเวย์ ในงาน เทศกาลงานศิลปะ The Living Art Festival 2020 & Blue Tree Reopen ที่ภูเก็ตเมื่อปลายเดือนธันวาคมที่ผ่านมา
อาจารย์ไก่ บัญชา ชูดวง บนเวทีแสดงคอลเลคชั่น DANN 3 original ในงานเทศกาลอาร์ต เฟสทิวัล 2020 ที่ภูเก็ต
งานแฟชั่นโชว์คอลเลคชั่นผ้าปักจากผู้ต้องขัง มีความเป็นมาอย่างไร
“เริ่มจากคุณอ้อม (สรณ์ฉัตร ไกรนรา) ที่รวบรวมงานศิลปะแขนงต่าง ๆ ไปแสดงในเทศกาลอาร์ต เฟสทิวัล ที่ภูเก็ต และมาเห็นงานของผมในเฟซบุ๊ค ก็คุยกันถูกคอจนมาทำคอลเลคชั่น นำเสนอ 10 ชุด ปกติผมสอนหนังสือ สอนด้านแฟชั่นให้กับสถาบันต่าง ๆ เคยทำนิตยสารเปรียว เป็นสไตลิสต์ประมาณ 25 ปี ที่ผ่านมาหนึ่งปีเต็ม ๆ ก็ไปสอนนักโทษชายในเรือนจำกลาง จ.เชียงราย
แล้วไปเชียงรายได้ยังไง ผมสอนหนังสือใน 3 มหาวิทยาลัย และเป็นวิทยากรให้สถาบันสิ่งทอ ลงไปสอนชาวบ้าน ชาวเขา เรื่องการออกแบบ ไปทั้งเหนือ อีสาน ใต้ เจอผ้าทอก็มาออกแบบเป็นเสื้อผ้า กระเป๋า ไปสอนผู้ประกอบในเรื่องการออกแบบ
จุดเริ่มของแดน 3 คือไปเห็นคุณป้าคนหนึ่งเอาผ้าปักมาขาย มาจากเชียงราย คุณป้าบอกว่าเป็นงานของนักโทษ และเป็นนักโทษชายด้วยนะ ผมเห็นแล้วตะลึงเลย...”
จากนั้นก็ได้เข้าไปในเรือนจำกลางเพื่อไปดูงานผ้าปัก
“ครับ บอกคุณป้าว่าถ้าเข้าไปเมื่อไหร่ให้ชวนผมไปด้วย ใจจริงตอนนั้นไม่ได้คิดจะทำอะไร แต่อยากเข้าไปดูว่าทำไมปักเก่งเหลือเกินแล้วเราพอจะช่วยอะไรเขาได้บ้าง พอเข้าไปปุ๊บบรรยากาศมันโดนใจมาก ความที่ผมชอบอ่านหนังสือเกี่ยวกับนักโทษ ล่าสุดก็อ่านเรื่องของฮิตเลอร์ เป็นแนวดาร์ก ๆ เรื่องในคุก ซึ่งเป็นโลกอีกมิติหนึ่ง พอเข้าไปก็ยิ่งอิน เจอของจริง
ในเรือนจำมีหลายแดน ของนักโทษชายแดน 3 มีผู้ต้องขังราว 1,700 คน ซึ่งปกติเราเข้าไปไม่ได้ต้องทำเรื่องขอ และมีการ์ดมาคุมเป็นสิบ ๆ คน วันแรกที่เข้าไปผู้ต้องขังก็อยู่ในระเบียบ เกาะตามระเบียงห้ามเดินเพ่นพ่าน เขาก็พาเราเดินเข้าไปในห้องเรียนปักผ้า วันแรกนั้นมีผู้มาเรียน 160-170 คน ถือว่าเป็นส่วนน้อยของแดน 3 เขามานั่งรออย่างเป็นระเบียบ
วันแรกนั้นผมก็ตื่นเต้น น้ำตารื้นเลยนะ เห็นคนหนึ่งดูหุ่นเป็นนักมวยแต่นั่งปักผ้า ผมก็เข้าไปแนะนำเขา นั่งกับพื้นเลย ซึ่งแต่ละวันเราไม่มีเวลามาก เขาให้ไปสองวัน เลยบอกพวกเขาว่าวันพรุ่งนี้ไปอีก และหอบงานสีสวย ๆ ของเขาไปโพสต์ขายในเฟซบุ๊ค”
งานผ้าปักหัวกะโหลกในงานเทศกาลอาร์ต เฟสทิวัล 2020
ปรากฏว่างานผ้าปักขายดี ผลตอบรับดีเกินคาด
“ใช่ครับ เพราะทุกวันนี้ออนไลน์มีผล เราก็เลือกงานที่สวย ๆ ไป ความจริงงานเขาสวยอยู่แล้ว และอุปกรณ์ของเขามีเพียง เข็ม 1 เล่ม ด้ายหรือไหมปัก กับกรรไกรตัดเล็บ ใช้ตัดด้าย มีแค่นั้น เขาห้ามใช้กรรไกรซึ่งเป็นอาวุธของมีคม อุปกรณ์เขามีเท่านี้แต่ทำงานออกมาได้สวยม้าก... สวยจนตะลึง และแต่ละคนไม่ได้มีพื้นฐานศิลปะใด ๆ เลย ผมคิดเวลาเขาเหลือเยอะมาก เลยคิดว่าการปักผ้าเป็นการใช้เวลาให้ผ่านไป ถ้าเขาทำงานก็มีการใช้สมาธิ ผมถือว่าเป็นบุญนะ เราสวดมนต์ทำสมาธิ แต่ของเขาคือการปักผ้า
คำแนะนำของผมคือปักไปเลยไม่มีผิด ทำไปเลย อยากปักอะไรปักไปเลย บางคนปักมาเหมือนโกรธใครมา ปักเป็นเส้นแบบเหมือนเหล็กมาขีดบนกำแพง แต่มันเป็นเส้นปัก ผมว่าโดนใจ แล้วเส้นปักมันยากนะมันไม่เหมือนงานเขียนพู่กันหรือปากกา มันใช้เข็มปัก แล้วอุปกรณ์มีแค่นั้น”
แล้วพอผ้าปักขายได้ คนปักจะมีรายได้เพิ่มหรือเปล่า
“ผมถามว่าเขาอยากได้ เขาบอกว่า...อยากได้พัดลมเพดาน 16 ตัว หม้อต้มกาแฟใหญ่ ๆ 2 เครื่อง อยากได้ห้องตัดผม ห้องสมุด ห้องน้ำ โห..มาเป็นชุดา ผมบอกตายแล้วไม่น่าถามเลย แล้วจะหาที่ไหนได้ ผมไม่รู้ว่าจะหาได้ยังไง แต่ผมทำบุญประจำ ผมมีโปรเจคทำบุญทุกปีของตัวเอง เช่น ทำห้องน้ำ ทำเมรุเผาศพ แล้วพอเราโพสต์ในเฟซบุ๊ค แต่ก็ไม่อยากรับปากเขาแต่บอกว่าจะช่วย เชื่อมั้ยงานที่ผมโพสต์ขายได้เป็นแสนเลย ดังนั้นทุกสิ่งที่เขาขอได้หมดเลย เหมือนเราตั้งใจช่วยด้วย ทุกวันนี้ห้องตัดผมเพ้นท์ชื่อผมว่า “บัญชา บาร์เบอร์” เขายกย่องผมไปโดยปริยาย แค่ผมโพสต์ว่าอยากทำห้องตัดผมให้นักโทษ มีเพื่อนที่เกศสยามให้อุปกรณ์ทุกอย่างครบเลย ให้กรรไกรทุกเบอร์ ให้หมดเลยโดยที่เราแค่เอ่ยปากในเฟซบุ๊ค ทุกวันนี้คนที่รู้จักบ้างไม่รู้จักบ้างก็มาช่วย เลยเป็นเรื่องดี”
จากงานผ้าปักชิ้นละไม่กี่ร้อย ตอนนี้ขายได้หลักพัน
“ตอนคุณป้าเอาไปขายตามงานโอท็อปหรืองานต่าง ๆ ขายชิ้นละไม่กี่ร้อย แต่ผมเลือกที่สวย ๆ ขายได้ชิ้นละพันสองพัน บางทีมีเพื่อนมาเห็นให้เป็นหมื่น บางคนเห็นปุ๊บให้เลยห้าพัน หมื่นหนึ่ง จากนั้นผมก็คิดต่อยอด ไม่ควรเป็นผ้าชิ้นอีกแล้ว มันควรขายได้ราคา ผมก็ทำเสื้อผ้า กระเป๋าผ้า กระเป๋าหนัง ใส่กรอบเป็นของแต่งบ้าน ซึ่งนักโทษเขาก็ไม่รู้นะว่าผมเอาไปทำอะไร พอเขาปักผ้าชิ้นสวย ๆ ถามอาจารย์สวยมั้ย เราก็ว่าสวยแต่เขาไม่รู้ว่าจะไปเป็นอะไร ผมมองว่านี่เป็นโลกลึกลับนะ เพราะผมกับพวกเขาไม่ได้คุยกันตลอด สามสี่เดือนถึงเจอหน้ากันแล้วก็เจอกันไม่กี่ชั่วโมง ผมคุยผ่านผู้คุม ในขณะที่ผมสอนนักศึกษาเจอกันรู้จักชื่อกัน คุยกันได้ตลอดเวลา อุปกรณ์มีครบทุกอย่าง ข้อมูล อินเตอร์เนท หนังสือมีหมด แต่งานในโลกเสรีที่มีพร้อมทุกอย่าง อุปกรณ์ พู่กัน เข็มทุกเบอร์ ด้ายทุกสี ผมสอนแฟชั่น จักรเย็บผ้าก็มี แต่งานของพวกเขาแค่เข็มเย็บผ้า ไหม 1 กระจุก กับกรรไกรตัดเล็บ สามอย่างแค่นี้ผมเห็นแล้วร้องไห้ทุกที...”
งานผ้าปักมือบนปกนิตยสาร
สวยจนได้ทำคอลเลคชั่นเดินแบบ
“บนเวทีนั้นแค่ 10 ชุด ผมก็แนะนำคอนเซปต์ลายหัวกะโหลก ซึ่งแต่ละคนก็จินตนาการลวดลายกับสีสันของตัวเองไป เอาผ้าฝ้ายขอนแก่น สกลนคร ส่งไปให้เขาปักแล้วกลับมาเย็บต่อ งานก็ออกมาเก๋คือนักโทษปัก ชาวบ้านทำผ้าให้ เลยผสมผสานกัน สนุกดี มีกระเป๋าให้เขาปักเป็นลายที่เขาอยากได้แล้วมาสั่งทำ ตอนนี้สร้างแบรนด์ให้ชื่อว่า DANN 3 original
ก่อนหน้านี้ทำให้งานแฟชั่นครบรอบ 20 ปี ของ Tube Gallery ดีไซเนอร์บอกอยากให้ลูกชาย (คำเรียกผู้ต้องขัง) มาปัก เอารูปที่ศิลปินวาดขึ้นมาให้เขาดูเป็นต้นแบบแล้วปัก ผมก็คิดว่าจะทำได้มั้ย ขอสิบชิ้นก่อนลองดู ผมก็ส่งรูปที่ศิลปินวาดให้เขาไปผ่านผู้คุม ซึ่งอยากเรียกว่าเขาว่า “เทวดา” งานต่าง ๆ นั้นส่งผ่านไลน์ ต้องขอบคุณผู้คุมที่เป็นสื่อกลางให้ เขาก็ไปบอกนักโทษว่า อาจารย์ไก่อยากได้อย่างนี้ ๆ ทำได้มั้ย พอเห็นงานครั้งแรก ร้องไห้อีกแล้ว...
คอนเซปต์คือเป็นป่าดงดิบมีผู้ชาย ศิลปินวาดมามีรูปใบไม้ ต้นไม้ เขาให้นักโทษเอามือแปะไปบนผ้าเป็นเอาท์ไลน์แล้วเขียนรูปมือ แล้วเอาลายที่ศิลปินออกแบบไปใส่ในมือ พอส่งมาสิบมือแรกผมกรี๊ดเลย สวยมาก ศิลปินคนเขียนรูปเห็นแล้วก็ต้องกรี๊ด...เพราะเขาใช้พู่กันวาดรูปใช่มั้ยครับ แต่งานนี้ใช้เข็มปักออกมาแล้วสวยมาก พอดีไซเนอร์เห็นสิบชิ้นแรก สั่งเลยเอา 210 มือ ภายใน 1 เดือน แล้วได้มาลายไม่ซ้ำกันเลย ผ้าปักเหล่านั้นนำไปตัดเป็นเดรสยาวให้แพนเค้กใส่ถ่ายขึ้นปกนิตยสารบาร์ซา ครบรอบ 20 ปีด้วย”
ทำไมเขาปักได้สวยขนาดนี้ มีพื้นฐานกันมาก่อนหรือเปล่า
“ไม่มีเลย ผมงงมากเลย มีแค่ใจที่แบบว่า เวลาเยอะไม่รู้จะทำอะไร อีกอย่างผมคิดว่าเป็นการระบาย บางคนเขียนบันทึก เขียนจดหมาย ผมบอกว่าการที่จะเขียนบรรยายความรู้สึกนั้น ให้เอาทุกอย่างมาปักลงบนผ้าแทน เช่น บางคนคิดถึงบ้าน คิดถึงพ่อแม่ คิดถึงลูกเมีย ก็เอาทุกอย่างที่คิดถึงเนี่ย...มาปักลงบนผ้า มันก็ได้อารมณ์นั้นจริง ๆ มันสวยยิ่งกว่า สคส. สมัยก่อน เป็นภูเขา ทุ่งนา ดอกไม้ และมีมิติของมัน ผมว่ามาจากอารมณ์ และเขาไม่ได้เรียนอะไรมาเลยนะ ศิลปะก็ไม่ได้เรียน เย็บปักก็ไม่ได้เรียน เรื่องสีก็ไม่ได้เรียน อย่างที่ผมสอนทฤษฎีสี สีร้อนสีเย็น การแบ่งน้ำหนักของสี อะไรคู่กับอะไร เขาไม่เคยรู้เรื่องเลยแต่ปรากฏว่างานสวยมาก
งานล่าสุดโชว์ในโอท็อป ให้เขาปักรูปในหลวง ร.9 ที่ท่านนั่งทรงงานข้างรถจี๊ป สวยมาก เห็นปุ๊บคนเข้ามาจองเลย มีอยู่ครั้งหนึ่งผมถ่ายรูปวัดพระแก้วตอนกลางคืนเอามือถือถ่าย แล้วส่งให้ผู้คุมดู ใจผมคิดว่าอยากให้เขาเกิดจินตนาการ ช่วยส่งให้ลูกชายดูหน่อยนะ วัดพระแก้วที่เขาเคยเห็นสมัยเด็ก ๆ ตอนนี้สวยอย่างนี้ ผู้คุมก็เอาไปให้เขาปัก ซึ่งปักออกมาสวยงามมาก วัดพระแก้วสีทองบนผืนผ้าสีดำ
งานปักบนหัวกะโหลก ผ้าหนึ่งชิ้นก็คนเดียวปัก เวลาเขาส่งงานจะมีชื่อติด เวลาผ่านไปคนที่ปักดี ๆ เราเริ่มจำชื่อได้ เริ่มรู้ว่าคนนี้ลายเส้นแบบนี้ เริ่มให้งานถูกว่าจะให้งานปักแบบไหน อย่างมีคนหนึ่งเขาเป็นช่างสัก (แท็ตทู) มาก่อน ผมก็คุยกับเขา แนะนำว่าตอนใช้เข็มสักจุด ๆ บนผิวคนเวลาสัก ทำไมไม่เอาเทคนิคจุด ๆ นั้นมาใช้เพราะจะกลายเป็นแคแรคเตอร์ของตัวเอง ไม่เหมือนคนอื่น หลังจากนั้นเขาก็ปักกะโหลกเป็นจุด ๆ เขาได้เปรียบตรงที่เขาเขียนรูปสวยแล้วเวลาปักเป็นจุด ๆ โห...สวยมาก ขยันจนไม่รู้จะพูดยังไง จุดยิ่งกว่าแวนโก๊ะอีก เป็นด้ายจุดเล็ก ๆ ตะลึงมาก แล้วข้างหลังก็สวย แน่นมาก ข้างหน้าเนี้ยบข้างหลังก็เนี้ยบ งานที่เป็นหัวหอกงานเขาจะละเอียด เก่งมาก จักรคอมพิวเตอร์ยังปักสวยไม่เท่าเขาเลย ถึงงานแน่นแต่ไม่ได้ฟีลลิ่ง แต่คนมันปักอารมณ์มันอยู่ มีทั้งหนัก เบา ทั้งเข้ม ปล่อยวาง เข็มพวกนี้กำลังจะเล่าให้เราฟัง
ผมคิดไว้ว่าประมาณเดือนกันยาปีนี้จะเอาไปโชว์ที่มิลาน จะไปผสมกับงานเฟอร์นิเจอร์ และในเดือนกุมภานี้แนะนำคอลเลคชั่นเรื่องของความรัก ความรักที่ไม่สามารถจะรัก ผมให้โจทย์เขาแล้วสิ่งที่อยู่ในใจเขาจะมาลงกับงาน ซึ่งมันมีพลังมากเพราะเขาอยากจะเล่า อยากจะพูดให้คนได้รู้ สุดท้ายผมบอกเขาว่า อย่างแรกที่ได้คือสมาธิในการทำงาน เรื่องขายเป็นเรื่องหลัง ๆ ความสำคัญคืออยู่กับงาน มีสมาธิ การปล่อยใจให้ว่าง จะได้กล่อมเกลาใจและคิดว่าที่ผ่านมาทำไมเราถึงเข้ามาอยู่ในนี้...”
