ไหว้เจ้า “กวนอู”อย่างเข้าใจ

หลังจากได้ร่วมพิธีส่งเทพเจ้ากลับสู่สวรรค์ เพื่อไปรายงานความดี-ชั่วของมนุษย์ในช่วงหนึ่งปีที่ผ่านมา การได้สนทนากับเหล่าผู้รู้ที่ศาลเจ้ากวนอู คลองสาน ทำให้เราได้เข้าใจถึงความหมายอันลึกซึ้งของการไหว้เจ้าที่อาจกล่าวได้ว่า แท้จริงแล้วการไหว้เทพเจ้า คือการสะท้อนคุณธรรมเข้าไปในจิตใจตน

เทพเจ้าแห่งความซื่อสัตย์

กวนอู เป็นหนึ่งในเทพเจ้าที่คนจีนนับถือสูงสุด เป็นบุคคลที่มีชีวิตอยู่จริงโดยมีเรื่องราวปรากฎในวรรณกรรมสามก๊กเมื่อ 1,800 ปีมาแล้ว คติการบูชากวนอูที่ได้ชื่อว่าเป็นยอดขุนพลมีมาตั้งแต่เมื่อไหร่ ปัญญภัทร เลิศสำราญเริงรมย์ นักวิชาการอิสระผู้สนใจศึกษาวัฒนธรรมจีน อธิบายว่า

“คนจีนก่อนออกเดินทางไปค้าขายในต่างประเทศต้องบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ มีเทพเจ้าอย่างน้อย 2 องค์ที่คนจีนนับถือสูงสุด คือ เทพเจ้ากวนอู ที่เฟื่องฟูมากในสมัยราชวงศ์ชิง อีกองค์ที่คนไทยเรียกเจ้าแม่ทับทิม แต่คนจีนเรียกว่า หม่าโจ้ว (แต้จิ๋ว) หรือ จุ้ยบ้วยเนี้ย(ไหหลำ) คนจีนถือว่าเป็นเทพเจ้าผู้คุ้มครองทางทะเล

กวนอูมีความเป็นมาอย่างไร เราจะรู้จักในฐานะขุนพลฆ่าคนมาเยอะแยะ ทำไมถึงบูชากวนอูเป็นเทพ และมีศาลเจ้ากระจายอยู่ทั่วโลกที่ชาวจีนเดินทางไป ผมไปไต้หวัน ศาลหม่าโจ้ว ศาลกวนอูทั่วทั้งเกาะ

ถ้าศึกษาประวัติศาสตร์แล้วดูวรรณกรรมสามก๊กประกอบด้วย ในสามก๊กบอกว่าพอกวนอูเสียชีวิตโจโฉ ซุนกวนก็ยกย่อง ประชาชนก็ยกย่อง”

ที่เป็นเช่นนั้นเพราะ “ความเชื่อของคนจีนโดยเฉพาะคนจีนในไทย ประกอบไปด้วย 3 หลักความเชื่อ ได้แก่ พุทธศาสนานิกายมหายาน ลัทธิเต๋าและขงจื๊อผมเป็นจีนแต้จิ๋ว บัตรประชาชนระบุนับถือพุทธศาสนา แต่ทำไมไหว้เจ้า ปีนี้ตรุษจีนวันที่ 4 กุมภาพันธ์ ชิวอิกวันที่ 5 แต่เราไหว้บรรพบุรุษด้วย

ความเชื่อลัทธิขงจื๊อทำให้กวนอูได้รับการยกย่องบูชาขึ้นเป็นเทพ ขงจื๊อคืออะไร ไหว้อากงอาม่า คือ ขงจื๊อ - หลักกตัญญู คุณธรรมบูชาบรรพบุรุษ ผู้ปกครองเมือง บูชาระเบียบแบบแผนต่างๆ วัฒนธรรมขงจื๊อคือจุดแรกเริ่มที่ทำให้กวนอูได้ขึ้นมาเป็นเทพ คือบูชาคุณธรรม ความซื่อสัตย์ ความกตัญญู น้ำใจรักญาติมิตร รักพี่น้องของกวนอู

เวลาผ่านไปนานเข้า กวนอูไม่ได้เป็นเทพในลัทธิขงจื๊อ ความเชื่อในลัทธิเต๋าก็ผนวกการบูชากวนอูเข้ากับธรรมชาติสิ่งศักดิสิทธิ์ แม้กระทั่งพุทธศาสนาก็ผนวกรวมกวนอูเข้าไปในความเชื่อทางพุทธศาสนาด้วย วัดจีนใหญ่ๆจะตั้งกวนอูเป็นสังฆารามโพธิสัตว์ เป็นผู้คุ้มครองอารามทางพุทธศาสนา

ศาลกวนอูต่อมาจึงเป็นการรวมความเชื่อทางเต๋า ขงจื๊อและพุทธ คนจีนก่อนออกทะเลบูชาเจ้าแม่หม่าโจ้ว ขอให้เดินทางปลอดภัยเรือไม่ล่ม ไม่อับปาง และอัญเชิญความศรัทธาในองค์กวนอูมาด้วย เพราะคนสมัยก่อนบูชากวนอูว่าเป็นเทพแห่งความซื่อสัตย์ กล้าหาญทรงคุณธรรม

มีคำกล่าวว่า ออกเรือเดินทะเลสิบครั้งอาจล่มสักเจ็ดครั้ง การนำความกล้าหาญของกวนอูมาเป็นสิ่งยึดมั่นนำความซื่อสัตย์มายึดเหนี่ยวว่าจะไม่ลืมบ้านเกิดเมืองนอน ไม่ทำอะไรผิดทำนองคลองธรรม ด้วยเหตุนี้จึงยึดมั่นในคุณธรรมของกวนอู” ปัญญภัทร อรรถาธิบาย

เมื่อได้ตั้งถิ่นฐานขึ้นที่ใดจึงตั้งศาลกวนอูขึ้นบูชา

 ศาลกวนอู คลองสาน หนึ่งในตำนานศาลเจ้าที่เก่าแก่

เชื่อกันว่าศาลเจ้ากวนอู คลองสานสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนปลายในรัชสมัยของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ (พ.ศ.2224-2301) ตรงกับสมัยของจักรพรรดิเฉียนหลงในราชวงศ์ชิง ผู้สถาปนาให้กวนอูเป็น “จงอี้เสินอู่กวนเสิ้งต้าตี้" ซึ่งมีความหมายว่า “มหาเทพกวนผู้ยิ่งใหญ่ แห่งความจงรักภักดี คุณธรรม และความกล้าหาญ” เพื่อเป็นแบบอย่างในเรื่องความซื่อสัตย์ กตัญญู รู้คุณ กล่าวกันว่าในสมัยราชวงศ์ชิงมีศาลเจ้ากวนอูในเฉพาะกรุงปักกิ่งมากกว่าร้อยศาล

เมื่อเข้ามาภายในศาลเจ้ากวนอู คลองสาน เราจะพบป้ายจารึกอักษรจีนโบราณมีใจความว่า “ศาลนี้บูชากวนอู บูชาความซื่อสัตย์มีคุณธรรมรักพี่รักน้องรักเพื่อนฝูง นี่คือเนื้อแท้ของการบูชากวนอูที่คนโบราณบูชา

ป้ายต่อมาเป็นคำโบราณที่จะพบในศาลกวนอูเก่าๆ เขียนแบบโบราณคือขวาไปซ้าย เกียรติคุณ คุณธรรมของเทพกวนอูเจิดจรัสเหมือนแสงอาทิตย์ซึ่งแผ่ให้ความสว่างไม่มีที่สิ้นสุด ขวาสุดจะเขียนว่าจารึกเมื่อไหร่ สมัยเต้ากวงฮ่องเต้ (ปลายรัชกาลที่ 2 ต้นรัชกาลที่ 3) นี่คือสิ่งยืนยันความเก่าแก่ของศาลเจ้าแห่งนี้”ปัญญภัทร กล่าว

สำหรับเทวรูปกวนองค์ประธานมีด้วยกัน 3 องค์ นักวิชาการอธิบายว่า

“องค์เก่าแก่ตั้งแต่สมัยอยุธยาที่ตั้งอยู่ด้านหน้าสุด กับองค์กลางที่สร้างขึ้นในสมัยธนบุรีจะเป็นกวนอูในชุดนักรบแบบขอเฝ้าไม่ใช่ชุดออกรบ องค์หลังสุดในสมัยรัตนโกสินทร์ มีความเชื่อว่าเทพกวนอูปัจจุบันได้รับการบูชาขึ้นเป็นเทวาธิราชเง็กเซียนฮ่องเต้ คือ ความเชื่อสายนี้เชื่อว่าตำแหน่งเง็กเซียนฮ่องเต้มีวาระสลับกัน

องค์ที่แล้วเป็นวาระที่ 17 เทพเจ้าบนสวรรค์ประชุมกันในสมัยปัจจุบันนี้จิตใจมนุษย์จะต่ำลงไปมากจะทำอะไรที่คาดไม่ถึง ที่ประชุมจึงคัดเลือกเทพเจ้าเพื่อที่จะเข้าถึงจิตใจมนุษย์ว่ากันว่ามีหลัก 3 ข้อ 1 ต้องเป็นเทพที่เคยเกิดเป็นมนุษย์มาก่อนจะได้เข้าใจจิตใจเบื้องลึกของมนุษย์ 2 ต้องเป็นเทพที่มนุษย์กราบไหว้บูชาอยู่แล้วจะได้สร้างความศรัทธาไม่ยาก 3 ได้รับการยกย่องว่า ซื่อสัตย์ กตัญญู น้ำมิตรเป็นเลิศ เพราะสิ่งเหล่านี้จะหายไปจากจิตใจมนุษย์

กวนอูมีคุณสมบัติตรงทั้ง 3 ข้อ จึงได้รับการอัญเชิญให้เป็นมหาเทพ”

คนโบราณบูชาเทพเจ้ากวนอู เนื่องจากทำการค้าต้องมีความซื่อสัตย์ มีคุณธรรม และมีพวกพ้องที่ช่วยเหลือกันได้ คนในยุคปัจจุบันนอกจากบูชาความซื่อสัตย์เที่ยงตรงแล้ว ยังมีศรัทธาใหม่ด้วยการถ่ายสำเนาโฉนดที่ดินมาเหน็บไว้ที่เอวของเทวรูปเพื่อขอพรให้ขายที่ดินได้สำเร็จสมดังตั้งใจ ซึ่งทางศาลเจ้ากล่าวว่าเป็นศรัทธาส่วนบุคคล

ธรรมเนียมการไหว้

ตรุษจีนปีนี้ วันที่ 4 กุมภาพันธ์ ชาวจีนและชาวไทยเชื้อสายจีนจะเริ่มไหว้เจ้าที่บ้านตั้งแต่เช้า สายเป็นเวลาไหว้บรรพบุรุษ หลังเที่ยงไหว้สัมภเวสี เย็นเตรียมเดินสายไหว้เจ้า

“เพราะตรุษจีนเราต้องไหว้เจ้า 2 วันซ้อน คืนวันที่ 4 ถึงเช้าวันที่ 5 ไหว้ไฉ่ซิ้ง เทพเจ้าแห่งโชคลาภ หลังจากนั้นก็เดินสายไหว้เจ้า สำหรับศาลเจ้ากวนอู คลองสาน คืนวันที่ 4 จะเปิดให้ไหว้ตลอดทั้งคืน มีบริการอาหารเจ และจัดฉายภาพยนตร์ในวันที่ 4-6 กุมภาพันธ์นี้ด้วย”

สำหรับธรรมเนียมการไหว้เจ้านั้น ปัญญภัทร แนะนำให้เริ่มต้นที่เสามังกร (ทีกง) ก่อน เสามังกรนี้เราจะพบว่าตั้งอยู่ด้านหน้าศาลเจ้า ที่เสาจะมีตัวอักษร 4 ตัว อ่านจากบนลงล่างใจความว่า ฟ้า ดิน พ่อ แม่ การไหว้ที่กงนี้มีความหมายล้ำลึกกล่าวคือ

“ก่อนเข้ามาในศาลคุกเข่าด้านนอกก่อน จุดธูปอธิษฐานขอบคุณบุญคุณ ฟ้า ดิน พ่อ แม่ บุญคุณฟ้าในที่นี่คือสิ่งที่อยู่เหนือหัวเรา คนที่มีบุญคุณต่อเรา ถ้ารับราชการหมายถึงผู้บังคับบัญชา ทำงานบริษัทคือเจ้านาย ทำค้าขายหมายถึงลูกค้า

ดิน เราเหยียบใครขึ้นมา ลูกน้อง ผู้ใต้บังคับบัญชา พวกเขาทำให้เรามีวันนี้

พ่อแม่ผู้มีพระคุณ มีคำกล่าวว่าถ้าเราละเลยความกตัญญูคุณธรรม ละเลยการระลึกถึงบุญคุณผู้มีพระคุณ พ่อแม่ บริวาร คนงาน ถ้าเราละเลยคนเหล่านี้ เดินเข้ามาในศาลเทพเจ้าก็ไม่อวยพร”

การไว้ทีกง จึงเปรียบเสมือนการสำนึกทบทวนตนก่อนที่จะไปขอพรจากเทพเจ้า ในขณะที่การไหว้เทพเจ้า คือ การสะท้อนคุณธรรมเข้าไปในจิตใจตน นั่นเอง