เผยระเบียบ 'คดีสำคัญ' ผู้พิพากษาต้องส่งร่างคำตัดสินให้อธิบดีภาคตรวจ

องค์กรสิทธิด้านกฎหมาย เผย "คดีสำคัญ" ผู้พิพากษาต้องส่งร่างคำตัดสินให้อธิบดีภาคตรวจ และรายงานประธานศาลฎีกา ซึ่งกำหนดไว้ในพระธรรมนูญศาลยุติธรรม หลังเกิดกระแสถกเถียงกรณีผู้พิพากษาศาลจ.ยะลา ยิงตัวเอง เมื่อไม่นานนี้

"ไอลอว์" (iLaw) องค์กรสิทธิด้านกฎหมายและการมีส่วนร่วมทางการเมือง เผยข้อมูลผ่านเว็บไซต์เมื่อเร็ว ๆ นี้ ระบุว่า ตามที่มีข่าวผู้พิพากษาศาลจังหวัดยะลายิงตัวเองหลังอ่านคำพิพากษาในคดีเกี่ยวกับความมั่นคงจังหวัดชายแดนใต้ และมีการเผยแพร่คำแถลงการณ์เล่าถึงความอึดอัดจากการทำหน้าที่ผู้พิพากษา ที่ต้องส่งร่างคำพิพากษาให้ผู้พิพากษาระดับผู้ใหญ่ รวมทั้งอธิบดีผู้พิพากษาภาค 9 ตรวจก่อน และถูกแทรกแซงความเป็นอิสระในการใช้ดุลพินิจตัดสินคดี นำมาซึ่งข้อเรียกร้อง "คืนคำพิพากษาให้ผู้พิพากษา คืนความยุติธรรมให้ประชาชน" จึงชวนเปิดกฎหมายดูระบบการทำงานของศาลว่าด้วยที่มาของอธิบดีผู้พิพากษาภาค และระบบที่ผู้พิพากษาทุกคนต้องรายงานคดีสำคัญให้กับผู้พิพากษาผู้ใหญ่พิจารณาก่อน

ตาม พระธรรมนูญศาลยุติธรรม พ.ศ.2543 ซึ่งเป็นกฎหมายที่กำหนดอำนาจหน้าที่ของผู้พิพากษา และระบบบริหารงานของศาลยุติธรรม มาตรา 8 กำหนดให้ มีอธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้นประจำศาลแต่ละศาล ศาลละหนึ่งคนและรองอธิบดีศาลละหนึ่งคน และในมาตรา 13 กำหนดให้มีผู้อธิบดีผู้พิพากษาภาค ภาคละหนึ่งคน และในการแก้ไขปี 2550 ยังกำหนดเพิ่มให้มีรองอธิบดีผู้พิพากษาภาค อีกภาคละสามถึงหกคน

ผู้ที่จะได้เป็นตำแหน่งอธิบดีผู้พิพากษาภาค และรองอธิบดีผู้พิพากษาภาค มาจากการคัดเลือกของคณะกรรมการตุลาการ (ก.ต.) ตามมาตรา 17 ของ พ.ร.บ.ระเบียบข้าราชการฝ่ายตุลาการศาลยุติธรรม พ.ศ.2543 ซึ่ง ก.ต. มีประธานศาลฎีกาเป็นประธาน มีกรรมการจากผู้พิพากษาศาลฎีกา 6 คน ผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์ 4 คน ผู้พิพากษาศาลชั้นต้น 2 คน และกรรมการตุลาการผู้ทรงคุณวุฒิ 2 คน

พระธรรมนูญศาลยุติธรรม มาตรา 11 และมาตรา 14 กำหนดให้อธิบดีผู้พิพากษา และอธิบดีผู้พิพากษาภาค มีอำนาจหน้าที่ในการนั่งพิจารณาและพิพากษาคดี หรือทำความเห็นแย้งในคดี ให้คำแนะนำแก่ผู้พิพากษาในข้อขัดข้องในการปฏิบัติหน้าที่ จัดวางระเบียบและการดำเนินการส่วนธุรการของศาล ในกรณีจำเป็นจะสั่งให้ผู้พิพากษาคนใดคนหนึ่งไปช่วยทำงานชั่วคราวไม่เกินสามเดือนในอีกศาลหนึ่งก็ได้ โดยผู้พิพากษาคนนั้นต้องยินยอม

มาตรา 29 กำหนดว่า ในกรณีมีเหตุสุดวิสัย ทำให้ผู้พิพากษาองค์คณะในคดีนั้นๆ ไม่อาจทำคำพิพากษาได้ ให้อธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้น หรืออธิบดีผู้พิพากษาภาค และรองอธิบดี หรือผู้พิพากษาหัวหน้าศาล ทำคำพิพากษาได้เมื่อได้ตรวจสำนวนคดีนั้นแล้ว

มาตรา 32 กำหนดให้อธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้น ผู้พิพากษาหัวหน้าศาล รับผิดชอบในการจ่ายสำนวนคดีให้แก่องค์คณะผู้พิพากษา ตามหลักเกณฑ์ที่กำหนดโดยระเบียบราชการฝ่ายตุลาการของศาลยุติธรรม และมาตรา 33 กำหนดให้อธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้น สามารถเรียกสำนวนคืน หรือโอนสำนวนที่อยู่ในความรับผิดชอบของผู้พิพากษาองค์คณะได้เมื่อเป็นกรณีที่จะกระทบกระเทือนต่อความยุติธรรมในการพิจารณาหรือพิพากษาอรรถคดีของศาลนั้น และมีรองอธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้น หรือผู้พิพากษาที่อาวุโสสูงสุดในศาลนั้นเสนอให้กระทำได้

จากมาตราที่เกี่ยวข้องกับอำนาจของอธิบดีผู้พิพากษาทั้งหมดในพระธรรมนูญศาลยุติธรรม ไม่พบว่า อธิบดีผู้พิพากษามีอำนาจสั่งแก้ไขคำพิพากษาของผู้พิพากษาในแต่ละองค์คณะได้โดยตรง แต่ก็ยังมีกฎหมายลำดับรองที่กำหนดทางปฏิบัติของศาลที่เกี่ยวข้องอยู่ด้วย

ระเบียบราชการฝ่ายตุลาการศาลยุติธรรม ลงนามโดยชีพ จุลมนต์ ประธานศาลฎีกา เมื่อวันที่ 22 มกราคม 2562 และเริ่มใช้สามสิบวันหลังจากนั้น ชื่อว่า ระเบียบว่าด้วยการรายงานคดีสำคัญในศาลชั้นต้นและศาลชั้นอุทธรณ์ต่อประธานศาลฎีกา และการรายงานคดีและการตรวจสำนวนคดีในสำนักงานอธิบดีผู้พิพากษาภาค (หลังจากนี้จะเรียกว่า ระเบียบการรายงานคดีสำคัญฯ) เป็นฉบับที่เกี่ยวข้องกับอำนาจการตรวจสำนวนของอธิบดีผู้พิพากษาภาคมากที่สุด

ข้อ 3 ของระเบียบการรายงานคดีสำคัญฯ ให้ยกเลิกระเบียบฉบับที่ออกมาก่อนหน้านี้ในปี 2560 เรื่องการรายงานคดีและการตรวจสำนวนคดีทั้งฉบับ และกำหนดให้กรณีที่มีระเบียบอื่นๆ ใช้อยู่แล้ว ให้ใช้ระเบียบฉบับนี้แทน

ข้อ 5 กำหนดให้ ประธานศาลอุทธรณ์ และอธิบดีผู้พิพากษาศาลชั้นต้น อธิบดีผู้พิพากษาศาลต่างๆ รวมทั้งอธิบดีผู้พิพากษาภาค มีหน้าที่รายงานต่อประธานศาลฎีกา ใน “คดีสำคัญ”

คดีสำคัญในที่นี่ หมายถึง คดีความผิดเกี่ยวกับความมั่นคง ตามประมวลกฎหมายอาญามาตรา 107-135, คดีความผิดฐานก่อการร้าย, คดีความผิดฐานค้ามนุษย์หรือต่อ พ.ร.ก.ประมง ที่อยู่ในความสนใจ, คดีเกี่ยวกับความมั่นคงในพื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้, คดีที่เกี่ยวกับบุคคลมีชื่อเสียง เช่น นายกรัฐมนตรี รัฐมนตรี ส.ส. ส.ว. ผู้ดำรงตำแหน่งในองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ หรือผู้พิพากษา, คดีแพ่งที่ฟ้องร้องกับรัฐและมีทรัพย์สินพิพาท 1,000 ล้านบาทขึ้นไป หรือคดีแพ่งที่มีทรัพย์สินพิพาท 5,000 ล้านบาทขึ้นไป, คดีที่อาจกระทบต่อความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ฯลฯ

ข้อ 6 กำหนดว่า การรายงานคดีสำคัญ ให้รายงานทันทีเมื่อรับฟ้อง หรือรับคำร้อง หรือเมื่อปรากฏข้อเท็จจริงในภายหลัง

ข้อ 7 กำหนดว่า ผู้พิพากษาศาลต้องรายงานต่ออธิบดีผู้พิพากษาภาค ตามประเภทคดี ดังนี้

1) คดีอาญา ความผิดเกี่ยวกับความมั่นคงแห่งราชอาณาจักร มาตรา 107 - 135 (รวมมาตรา 112 และ 116)

2) คดีความผิดเกี่ยวกับการก่อการร้าย

3) คดีทุกประเภทที่อัตราโทษจำคุกอย่างสูงเกิน 10 ปีขึ้นไป จำคุกตลอดชีวิต หรือประหารชีวิต

4) คดีเกี่ยวกับยาเสพติด แต่ละประเภทกำหนดไม่เท่ากัน เช่น ยาเสพติดประเภท 1 เช่น ยาบ้า ตั้งแต่ 1,000 เม็ด หรือสารบริสุทธิ์ 20 กรัม ขึ้นไป หรือข้อหาผลิต นำเข้า ส่งออก ยาเสพติดประเภท 1

5) คดีแพ่งทรัพย์สินพิพาทตั้งแต่ 5 ล้านบาทขึ้นไป หรือคดีที่สถาบันการเงินเป็นโจทก์ มีทรัพย์สินพิพาท 10 ล้านบาทขึ้นไป

6) คดีเกี่ยวกับกรรมสิทธิ์ สิทธิครอบครองอสังหาริมทรัพย์ ที่มีผู้คัดค้านและทุนทรัพย์ 200,000 บาทขึ้นไป

7) คดีละเมิดอำนาจศาล

8) คดีไต่สวนชันสูตรพลิกศพ

9) คดีเกี่ยวกับคนมีชื่อเสียง เช่น นายกรัฐมนตรี รัฐมนตรี ส.ส. ส.ว. ผู้ดำรงตำแหน่งในองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ หรือผู้พิพากษา และยังขยายไปถึงกรณีคู่ความเป็นข้าราชการตั้งแต่ระดับอธิบดีขึ้นไป ทหารหรือตำรวจยศนายพลขึ้นไป ผู้อำนวยการรัฐวิสาหกิจ บุคคลที่ได้รับความคุ้มกันทางการทูต

10) คดีที่มีพฤติการณ์เป็นที่สนใจของประชาชน

11) คดีที่อาจกระทบต่อความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ

12) คดีเกี่ยวกับความมั่นคงในพื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้

ฯลฯ

โดยข้อ 9 กำหนดว่า การรายงานคดีตามประเภทที่ระบุไว้ต่ออธิบดีผู้พิพากษาภาค ให้ส่งสำนวนและร่างคำพิพากษาให้อธิบดีผู้พิพากษาภาคตรวจ

ในขั้นตอนที่ผู้พิพากษาแต่ละองค์คณะรายงานให้อธิบดีผู้พิพากษาภาคนั้น ข้อ 12 กำหนดให้ส่งร่างคำพิพากษาไปเพื่อตรวจ โดยให้มีระยะเวลาการตรวจไม่น้อยกว่า 15 วันทำการ ซึ่งแสดงให้เห็นว่า ระเบียบการรายงานคดีสำคัญฯ ฉบับนี้ต้องการให้ อธิบดีผู้พิพากษาภาค มีเวลาในการอ่านเนื้อหาลงรายละเอียดด้วย

หากอธิบดีผู้พิพากษาภาคตรวจสำนวนไม่ทัน ข้อ 13 กำหนดให้จ่ายสำนวนและร่างคำพิพากษาให้รองอธิบดีผู้พิพากษาภาคช่วยตรวจได้ก็ได้

ข้อ 14 กำหนดว่า การตรวจร่างคำพิพากษาหรือคำสั่ง ให้ดำเนินการเพื่อรักษาแนวบรรทัดฐานของคำพิพากษาหรือคำสั่ง และให้การใช้ดุลพินิจของศาลเป็นไปโดยถูกต้องในแนวทางเดียวกัน ในกรณีที่แตกต่างไปจากแนวบรรทัดฐาน ควรมีเหตุผลพิเศษ และแสดงเหตุผลไว้ในร่างคำพิพากษานั้นด้วย

ข้อ 16 กำหนดด้วยว่า เมื่อศาลอ่านคำพิพากษาแล้ว ให้ส่งสำเนาคำพิพากษาพร้อมคำแนะนำ ข้อทักท้วง ไปยังสำนักงานอธิบดีผู้พิพากษาภาคภายในเวลาหนึ่งเดือนนับแต่วันที่อ่าน

อย่างไรก็ดี บทเฉพาะกาลของระเบียบการรายงานคดีสำคัญฯ ปี 2562 นี้กำหนดว่า คดีที่ยื่นฟ้องไว้ก่อนระเบียบนี้จะประกาศใช้ ให้ปฏิบัติตามระเบียบที่ใช้อยู่ก่อนหน้านี้ ซึ่งระเบียบที่ใช้ตั้งแต่ปี 2560 กำหนดประเภทคดีที่ผู้พิพากษาองค์คณะต้องรายงานต่ออธิบดีผู้พิพากษาภาคไว้คล้ายกัน แต่ระบุประเภทคดีไว้แคบกว่า แต่ระเบียบปี 2560 ไม่ได้กำหนดให้รายงานคดีความมั่นคงในพื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้ และไม่ได้ให้มีระบบที่อธิบดีผู้พิพากษาภาคนั้นต้องรายงานคดีสำคัญต่อให้ประธานศาลฎีกาทราบอีกชั้นหนึ่ง