สังคมไร้ลูกหลาน

สำหรับประเทศไทยในปัจจุบัน หลายภาคส่วนได้เริ่มตระหนักและเห็นความสำคัญของการก้าวเข้าสู่สังคมสูงอายุ กลายเป็นเรื่องที่ได้ถูกบรรจุให้เป็น “วาระแห่งชาติ” โดยคณะรัฐมนตรี (ครม.) ในหลายๆประเด็น อย่างไรก็ดี ความท้าทายอีกมุมหนึ่งที่ยังไม่ได้รับความสนใจและความเข้าใจที่ถูกต้องจากประชาชนและภาคส่วนต่างๆ คือ การก้าวเข้าสู่ “สังคมไร้ลูกหลาน” ของประเทศไทย

ด้วยผู้คนในปัจจุบันให้ความสำคัญกับการมีความพร้อมทางเศรษฐกิจและสังคมของตนเองเป็นลำดับต้นในการบรรลุเป้าหมายของชีวิต เห็นได้จากแบบแผนการดำเนินชีวิตของผู้คนในสังคมที่เน้นเลือกที่จะทำงานสร้างรายได้ก่อนแต่งงาน และเลือกที่จะมีบ้าน มีรถ เครื่องอำนวยความสะดวกภายในบ้าน ก่อนที่จะมีบุตร หรือเลือกที่จะเป็นโสดมากขึ้นเพื่อบรรลุเป้าหมายของชีวิตด้วยตนเองและไม่ต้องมีภาระรับผิดชอบอีกชีวิตหนึ่ง

ผลกระทบของสังคมไร้ลูกหลาน

การตอบคำถามนี้ เราจะอ้างอิงงานวิจัยทั้งในประเทศ-ต่างประเทศ โดยสามารถแบ่งได้เป็น 2 กลุ่มคือ งานวิจัยในกลุ่มประเทศที่พัฒนาแล้ว อาทิ สหรัฐ และสหภาพยุโรป และอีกกลุ่มคือในกลุ่มประเทศที่กำลังพัฒนา อาทิ จีนและไทย จากงานวิจัยเหล่านี้ ชี้ว่า การไม่มีลูกหลานอาจจะส่งผลกระทบเชิงลบต่อผู้สูงอายุได้หลักๆ 2 ทาง คือ 1.ทางการเงิน เนื่องจากผู้สูงอายุไม่มีลูกหลานมาช่วยเหลือปัญหาทางการเงินที่อาจจะเกิดขึ้นในวัยเกษียณ ซึ่งอาจมาจากเก็บเงินออมไม่เพียงพอ หรือเกิดจากปัญหาสุขภาพที่จำเป็นต้องใช้เงินในการรักษา 

สำหรับผลกระทบเชิงลบต่อผู้สูงอายุอีกทางหนึ่งคือ ทางสุขภาวะทางจิต โดยผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกหลานอาจรู้สึกเหงา รู้สึกโดดเดี่ยว รู้สึกไม่มีค่า และขาดการปฏิสัมพันธ์ทางสังคม ซึ่งเป็นต้นเหตุให้เกิดโรคซึมเศร้าได้

งานวิจัยที่ทำขึ้นในกลุ่มประเทศที่พัฒนาแล้ว ส่วนมากพบว่าไม่มีผลกระทบเชิงลบต่อผู้สูงอายุทั้งในด้านการเงินและด้านสุขภาวะทางจิต อาทิ งานวิจัยของ Plotnick (2009) ที่ศึกษาในสหรัฐ พบว่าผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกจะมีทรัพย์สินโดยเฉลี่ยมากกว่าผู้สูงอายุที่มีลูกด้วยซ้ำ นอกจากนี้แล้วผู้สูงอายุที่ไม่มีลูก ไม่จำเป็นต้องเก็บเงินไว้สำหรับมรดก จึงสามารถใช้จ่ายเงินในวัยเกษียณได้มากกว่า อีกตัวอย่าง งานวิจัยของ Hank and Wagner(2013) ที่พบว่าการไม่มีลูกหลานไม่มีผลกระทบเชิงลบต่อผู้สูงอายุในด้านการเงิน ในด้านสุขภาวะทางจิต และการปฏิสัมพันธ์ทางสังคม ดังนั้นถ้าเรา

การอ้างอิงจากงานวิจัยในกลุ่มประเทศที่พัฒนาแล้วเพียงอย่างเดียว อาจจะตีความไปว่าการก้าวเข้าสู่สังคมไร้ลูกหลานนั้นไม่ได้น่ากลัวอะไร

แต่งานวิจัยที่ทำขึ้นในกลุ่มประเทศที่กำลังพัฒนา อาทิ จีนและไทย ผลการศึกษากลับตรงกันข้าม โดยงานวิจัยส่วนใหญ่พบผลกระทบเชิงลบอย่างชัดเจนต่อผู้สูงอายุ ทั้งในด้านการเงินและด้านสุขภาวะทางจิต อาทิ เช่น งานวิจัยของ Guo, M. (2014)ที่ทำขึ้นในจีน พบว่าผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกจะมีโอกาสเป็นโรคซึมเศร้าได้มากกว่า และรู้สึกไม่มีความสุขกับชีวิต โดยในกลุ่มผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกและรายได้น้อย สาเหตุหลักของความทุกข์เกิดจากการไม่ได้รับการดูแลทางการเงินจากลูกที่ตนเองไม่มี การได้รับการดูแลทางการเงินจากลูกเป็นสิ่งที่ผู้สูงอายุชาวจีนคาดหวังตามแบบวิถีชีวิตและวัฒนธรรม 

อีกตัวอย่างคือ งานวิจัยของ Djundevaและ คณะ (2018)ซึ่งก็ทำขึ้นในจีนก็พบว่า ผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกจะมีสุขภาพที่แย่กว่าผู้สูงอายุที่มีลูก และมีอายุคาดเฉลี่ย(life expectancy) ที่ต่ำกว่า สำหรับไทย งานวิจัยในด้านนี้ ยังมีค่อนข้างน้อยแต่ก็พบผลกระทบเชิงลบสำหรับผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกเช่นกัน โดยงานวิจัยของ Quashieและ Pothisiri(2018) พบว่าผู้สูงอายุที่ไม่มีลูกจะมีสุขภาวะทางจิตที่แย่กว่าและมีโอกาศเกิดโรคซึมเศร้าได้สูง

ดังนั้น ผลกระทบจากการก้าวเข้าสู่สังคมไร้ลูกหลานนั้น อาจน่ากลัวกว่าที่เราคิดไว้ด้วยซ้ำ เป็นปัญหาที่มีโอกาสส่งผลกระทบเชิงลบในวงกว้างและมีความรุนแรงมากกว่าในประเทศที่กำลังพัฒนา อย่างเช่น ประเทศไทย เหตุผลหนึ่งอาจจะเป็นเพราะประเทศที่พัฒนาแล้วมีรายได้โดยเฉลี่ยที่สูงกว่า และมีสวัสดิการทางสังคมที่ค่อนข้างดีกว่ามาก อย่างที่เรามักจะกล่าวกันว่าประเทศที่พัฒนาแล้วนั้น “รวยก่อนสูงวัย” แต่ในขณะที่ประเทศกำลังพัฒนาอย่างเรา “สูงวัยก่อนรวย”

ทางออกของสังคมไร้ลูกหลาน

เป็นความจริงที่หลีกเลี่ยงไม่ได้และจำเป็นต้องยอมรับว่า สังคมไทยกำลังเปลี่ยนจากสังคม “ปู่ย่าตายาย” หรือสังคม “พ่อแม่ลูก”ไปสู่สังคม “ไร้ลูกหลาน” อย่างรวดเร็ว ดังนั้นทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน และ ประชาชนคนไทยทุกคนจะต้องปรับตัวเพื่อรับมือการเข้าสู่สังคมไร้ลูกหลานอย่างเร่งด่วน โดยผู้สูงวัยในอนาคตจะไม่สามารถอาศัยการดูแลของครอบครัว แต่ต้องอาศัยการวางแผนเพื่อดูแลตัวเอง ส่วนภาครัฐเองก็จำเป็นต้องเป็นที่พึ่ง (สุดท้าย) ที่สำคัญสำหรับผู้สูงอายุไทยในอนาคต นอกจากนี้ การมีกลุ่มเพื่อนฝูงในวัยใกล้เคียงกันคอยช่วยเหลือซึ่งกันและกัน ก็น่าจะมีส่วนสำคัญในลดปัญหาการเข้าสู่สังคมไร้ลูกหลานของประเทศ (อ้างอิงงานวิจัยของ Mair(2019)