"ต้นไม้" คุ้นตา ผู้ว่าฯ กทม. คนไหนปลูก?

เคยสงสัยไหมว่า ต้นไม้ ที่เห็นอยู่ริมทางในกรุงเทพมหานคร ไม่ว่าจะเป็นตะแบก ตาเบบูญ่าสีชมพู (ชมพูพันธุ์ทิพย์) ตาเบบูญ่าสีเหลือง (เหลืองปรีดียาธร) ตีนเป็ด (พญาสัตบรรณ) มะฮอกกานี ฯลฯ มีตั้งแต่เมื่อไร แล้วกรุงเทพฯ ปลูกต้นอะไรบ้าง ต้นไหนปลูกเยอะ ทำไมปลูกต้นนั้น ไม่ปลูกต้นนี้ ทำไมตัดต้นไม้บนทางเท้าจนเหี้ยน ทำไมไม่ปลูกเพิ่มให้เขียวร่มรื่น

กรุงเทพธุรกิจออนไลน์ ชวนทุกคนไปสำรวจ ต้นไม้ในกรุงเทพฯ ในหลากหลายแง่มุม โดยอ้างอิงข้อมูลจาก Rocket Media Lab

 

เมื่อกรุงเทพฯ เริ่มปลูกต้นไม้

ในอดีต บริเวณที่จะกลายมาเป็นกรุงเทพมหานคร อุดมและร่มรื่นไปด้วยต้นไม้หลากชนิด แต่เมื่อมีการตั้งกรุงเทพฯ เป็นเมืองหลวง ก็เกิดการย้ายถิ่นฐานของประชากรเข้ามาอาศัยอยู่อย่างหนาแน่น ทำให้เกิดการตัดต้นไม้ เพื่อใช้ประโยชน์ ตั้งแต่ใช้สร้างที่อยู่อาศัยไปจนถึงเพื่อเปิดทางตัดถนน ทำให้ปริมาณต้นไม้ลดลงไปอย่างมาก

ทั้งรัฐบาลกลางและรัฐบาลกรุงเทพฯ เองก็พยายามจะแก้ปัญหาการลดลงของต้นไม้นี้ เช่นในแผนมหาดไทยปี 2517-2519 มีแนวนโยบายให้กรุงเทพฯ ปลูกต้นไม้ปีละ 8,000 ต้น แต่ก็ไม่สำเร็จ เพราะเกิดน้ำท่วม และนายศิริ สันตะบุตร ผู้ว่าฯ กทม. ในขณะนั้น มีเวลาทำงานในฐานะผู้ว่าฯ เพียง 9 เดือน

การปลูกต้นไม้ในกรุงเทพฯ (นอกพื้นที่สวนสาธารณะ) เพิ่งจะมีความจริงจังในช่วงหลังมี แผนพัฒนากรุงเทพฯ ฉบับที่ 1 โดยเฉพาะในช่วงที่ เชาวน์วัศ สุดลาภา เข้ามาเป็นผู้ว่าฯ ในปี 2522 ได้มีนโยบายปลูกต้นไม้ตามถนน ตรอก ซอกซอย และพื้นที่ว่าง เพื่อให้กรุงเทพฯ เป็น “นครสีเขียว” รับวันฉลอง 200 ปีของกรุงรัตนโกสินทร์ในปี 2525 โดยได้ต้นแบบมาจากการดูงานที่ประเทศจีน ทั้งการปลูกซ่อมแซมต้นที่ชํารุด ปลูกแทนต้นที่แคระแกร็น และปลูกต้นไม้ใหม่เพิ่มเติมบนเกาะกลางถนน

นอกจากนั้น เชาวน์วัศยังได้นำเงินงบประมาณของ กทม. จํานวน 900,000 บาท ซื้อต้นตาเบบูญ่า 100,000 ต้น จากประเทศสิงคโปร์ มาเปลี่ยนชื่อเป็น “ชมพูพันธุ์ทิพย์” ปลูกตามริมถนนในกรุงเทพฯ รวมไปถึงการปลูกไม้ยืนต้นพันธุ์อื่นๆ อีกมากมาย และยังให้ปลูกไม้เลื้อยที่ทนต่อมลพิษของกรุงเทพฯ ได้ เช่น การเวก สายหยุด เล็บมือนาง บานบุรี เฟื่องฟ้า พุทธชาด หรือพวงคราม เพื่อให้เกิดความสวยงามร่มรื่นในบริเวณที่พักผู้โดยสารรถเมล์ในบริเวณที่มีการจราจรคับคั่ง

ไม่เพียงแค่เชาวน์วัศเท่านั้น ต้นไม้ในกรุงเทพฯ ตามริมฟุตบาทหรือเกาะกลางถนน ที่เห็นกันในปัจจุบัน ยังมาจากนโยบายของ ผู้ว่าฯ กทม. คนต่อๆ มา อย่างในยุคของพลเรือเอก เทียม มกรานนท์ ก็มีการปลูกต้นไม้เพื่อลดมลพิษทางอากาศและทางเสียง โดยเป็นไม้ยืนต้น 7,768 ต้น ไม้ดอก 20,780 ต้น และไม้ประดับ 64,733 ต้น หรือในยุคของพิจิตต รัตตกุล ก็มีโครงการปลูก ‘ต้นไม้ใหญ่’ 400,000 ต้น บนฟุตบาท เกาะกลางถนน และที่ว่างริมถนน ซึ่งรวมถึงต้นปาล์ม 1,600 ต้น ริมถนนประดิษฐ์มนูธรรม ระยะทาง 18.6 กม.

ในยุคของอภิรักษ์ โกษะโยธิน มีทั้ง “โครงการ 60 ถนนสีเขียว เพื่อสนองพระราชเสาวนีย์ สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ” โดยปลูกต้นไม้ชนิดเดียวกันบนถนนสายเดียวกันตลอดทั้งสาย เช่น ต้นนนทรีที่ถนนนราธิวาสราชนครินทร์ ต้นเสลาที่ถนนพระราม 3 ต้นพญาสัตบรรณที่ถนนเกษตร-นวมินทร์ ต้นตะแบกที่ถนนรัชดาภิเษก รวมถึงการแจกกล้าไม้ 1 ล้านต้น ให้ประชาชนช่วยกันปลูกเพื่อให้กรุงเทพฯ เป็นเมืองสีเขียวตามโครงการ Bangkok Green City ภายใต้โครงการ 10 สวนสวย 10 คลองใส 10 ถนนสะอาด และยังมีการประดับตกแต่งเมือง สถานที่ ถนนสายสำคัญ ซุ้มเฉลิมพระเกียรติ ด้วยต้นไม้จำนวน 2,700,000 ต้น เพื่อเฉลิมพระชนมพรรษาราชินี ในปี 2548 อีกด้วย แต่ในกิจกรรมส่วนหลังนี้โดยมากเป็นไม้ดอกไม้ประดับเสียมากกว่า

ในยุคของ ม.ร.ว.สุขุมพันธุ์ บริพัตร เป็นผู้ว่าฯ ก็มีโครงการ “ปลูกต้นไม้...เพื่อแม่ของแผ่นดิน” จำนวน 2,550 ต้น บริเวณถนนพุทธมณฑลสาย 2 เขตบางแค—ทวีวัฒนา โดยเป็นไม้ยืนต้น คือ ต้นหูกระจง 880 ต้น และต้นมะฮอกกานี 1,670 ต้น และโครงการปลูกต้นราชพฤกษ์ 1,888 ต้น ถวายในโอกาส เฉลิมพระชนมพรรษา 5 ธันวามหาราช ณ บริเวณถนนราษฎร์อุทิศ-เลียบวารี เขตมีนบุรี-หนองจอก เป็นระยะทาง 14.2 กิโลเมตร

 

การปลูกต้นไม้ในกรุงเทพฯ มาจากโครงการประเภทไหนบ้าง

ปัจจุบัน ยังได้เห็นต้นไม้ที่เกิดขึ้นมาจากนโยบายของผู้ว่าฯ กทม. ที่ผ่านมา ไม่ว่าจะเป็นตาเบบูญ่า การเวก หรือสายหยุด จากยุคเชาวน์วัศ สุดลาภา ไปจนถึงพญาสัตบรรณหรือตะแบกจากยุคอภิรักษ์ โกษะโยธิน แต่ใช่ว่าการปลูกต้นไม้ (โดยเฉพาะนอกเขตพื้นที่สวนสาธารณะ) จะหยุดอยู่เพียงแค่นั้น โดยเฉพาะเมื่อกรุงเทพฯ มีแนวนโยบายการพัฒนาไปสู่การเป็น ‘มหานครอาเซียน’ ภายใต้ แผนพัฒนากรุงเทพฯ 20 ปี อันเริ่มมาจากยุคของผู้ว่าฯ ม.ร.ว.สุขุมพันธุ์ บริพัตร

หนึ่งในแนวทางนั้นคือการเป็น ‘มหานครสีเขียว’ โดยมีเป้าหมายคือเพิ่มพื้นที่สีเขียวต่อสัดส่วนประชากรให้ได้ 9 ตร.ม./คน (ณ ช่วงเวลานั้นสัดส่วนอยู่ที่ 6.9 ตร.ม./คน) และประชาชนสามารถเข้าถึงพื้นที่สีเขียวได้ในระยะ 400-800 เมตรให้เพิ่มขึ้นเป็น 50% (ณ ช่วงเวลานั้นอยู่ที่ 13%) โดยนอกจากการสร้างสวนสาธารณะเพิ่ม ยังรวมถึงการปลูกต้นไม้ในเกาะกลางถนน ฟุตบาท และพื้นที่ว่างต่าง ๆ

 

หากพิจารณาโครงการที่เกี่ยวกับการปลูกต้นไม้ของกรุงเทพฯ จะพบว่าแยกได้เป็น 3 รูปแบบคือ

1) โครงการยุทธศาสตร์ ซึ่งเป็นโครงการขนาดใหญ่ เช่น โครงการซื้อต้นตาเบบูญ่า 100,000 ต้น จากสิงคโปร์มาปลูกในสมัยเชาวน์วัศ สุดลาภา หรือ ‘โครงการถนนต้นไม้สายอัตลักษณ์ด้วยพันธุ์ไม้ 9 สายหลัก’ ในยุคผู้ว่าฯ อัศวิน

2) โครงการตามงบประมาณของสำนักสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นงบประมาณประจำปี มีทุกปี 

3) โครงการตามงบประมาณรายปีของสำนักงานเขตต่างๆ ในกรุงเทพฯ ทั้ง 50 เขต

เมื่อพิจารณาเฉพาะโครงการประเภทที่ 2 ซึ่งเป็นงบประมาณประจำปีที่มีทุกปี สามารถแบ่งตามการใช้งบฯ ได้อีก 3 รูปแบบย่อยคือ 

2.1) ส่วนที่เกี่ยวข้องกับสวนสาธารณะโดยตรง 

2.2) ส่วนนอกสวนสาธารณะ 

2.3) ส่วนเบ็ดเตล็ดอื่น ๆ

ข้อมูลจาก Rocket Media Lab พบว่าส่วนใหญ่เป็นการใช้งบประมาณในส่วนที่เกี่ยวข้องกับสวนสาธารณะโดยตรง ซึ่งแบ่งย่อยอีกเป็น หนึ่ง การดูแลบำรุงรักษาต้นไม้ในสวนสาธารณะ (ในส่วนที่สำนักสิ่งแวดล้อมรับผิดชอบ) สอง การรักษาความปลอดภัยในสวนสาธารณะ และสาม การซ่อมบำรุงสาธารณูปโภคในสวนสาธารณะ ไม่ว่าจะเป็นห้องน้ำ ไฟ สะพาน ฯลฯ เกือบทั้งหมดนี้เป็นการจ้างเหมาบริษัทเอกชน และเป็นรายจ่ายก้อนใหญ่ที่สุดของสำนักสิ่งแวดล้อม

ขณะที่อีกส่วนหนึ่งซึ่งอยู่ภายนอกสวนสาธารณะนั้นพบว่าส่วนใหญ่เป็นการใช้งบฯ ซื้อไม้ดอกล้มลุก ไม้ประดับ ไม้กระถาง เพื่อตกแต่งเมือง (ปรับภูมิทัศน์) ในโอกาสพิเศษประจำปี เช่น วันปีใหม่ วันสงกรานต์ วันเฉลิมพระชนมพรรษาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระบรมราชินี วันฉัตรมงคล หรือในงบฯ ปี 2562 และ 2563 ก็มีงบฯ ตกแต่งเมืองด้วยไม้ดอกไม้ประดับในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

นอกจากนั้นจะเป็นการใช้งบฯ ซื้อต้นไม้ ไม้ดอกล้มลุก ไม้ประดับ ไม้กระถาง ตกแต่งในสถานที่เฉพาะเจาะจง เช่น คลองผดุงกรุงเกษม, อนุสาวรีย์ประชาธิปไตย, เรือนประทับสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าสิริวัณณวรี, พื้นที่เขตพระราชฐานในพระองค์ 904 (วิภาวดี), และพระตำหนักไม้วังศุโขทัย

และที่เหลือคือส่วนเบ็ดเตล็ด อันได้แก่การจัดซื้ออุปกรณ์ เช่น เครื่องตัดหญ้า รถบรรทุก และค่าใช้จ่ายอื่นๆ เช่น จัดพิมพ์หนังสือต้นไม้ในกรุงเทพฯ ตัดเย็บชุดแต่งกายของเจ้าหน้าที่สวนสาธารณะ ฯลฯ

ในส่วนโครงการตามงบประมาณรายปีของสำนักงานเขตต่างๆ ในกรุงเทพฯ ทั้ง 50 เขตนั้น ก็จะมีรายละเอียดแตกต่างกันไปในแต่ละปี โดยมีทั้งการปลูกต้นไม้ใหญ่ ไม้ยืนต้น หรือไม้ประดับ ไม้ล้มลุกต่างๆ ในขณะที่พื้นที่ในการปลูกหรือประดับตกแต่งนั้นก็มีทั้งในสวนสาธารณะและนอกสวนสาธารณะแตกต่างกันไปในแต่ละปีขึ้นอยู่กับเขตเป็นผู้กำหนด 

ทั้งหมดนี้ ทำให้เห็นได้ว่า งบประมาณส่วนที่สำคัญที่ทำให้เห็นถึงการปลูกต้นไม้ใหญ่ ไม้ยืนต้นลงดินในกรุงเทพฯ โดยเฉพาะนอกพื้นที่สวนสาธารณะนั้นมักอยู่ที่โครงการประเภทที่หนึ่งและประเภทที่สาม คือโครงการยุทธศาสตร์ขนาดใหญ่ของกรุงเทพฯ และโครงการตามงบประมาณประจำปีของสำนักงานเขตแต่ละเขตมากกว่า

กรุงเทพฯ ‘มหานครสีเขียวของต้นชาฮกเกี้ยน’

ในช่วงเวลาที่ผ่านมา ภายใต้การทำงานของ ผู้ว่าฯ อัศวิน ขวัญเมือง จะพบว่ามีโครงการขนาดใหญ่เพื่อปลูกต้นไม้ในกรุงเทพฯ กว่า 1 ล้านต้น ภายใต้ชื่อโครงการ ‘โครงการถนนต้นไม้สายอัตลักษณ์ด้วยพันธุ์ไม้ 9 สายหลัก’ ในช่วงปี 2560-2562 โดยจะมีการปลูกต้นไม้สายพันธุ์ต่างๆ ตามถนนสายหลักในกรุงเทพฯ 9 สายด้วยกันคือ

1. สุขุมวิท
2. ศรีนครินทร์-ร่มเกล้า
3. วิภาวดีรังสิต
4. เลียบคลองมดตะนอย
5. ศรีอยุธยา
6. รัชดาภิเษก
7. บรมราชชนนี
8. มิตรไมตรี
9. หทัยราษฎร์

ซึ่งใช้งบฯ ใน 5 เส้นทาง 24,904,120 บาท ถนนศรีนครินทร์-ร่มเกล้า งบฯ 2,297,290 บาท ถนนหทัยราษฎร์ 5,118,185 บาท ในส่วนถนนสุขุมวิทและวิภาวดีรังสิต ไม่ปรากฏงบฯ

โดยกรุงเทพฯ ได้สรุปตัวเลขต้นไม้ที่ปลูกเมื่อจบโครงการแล้วไว้ที่จำนวน 1,025,943 ต้น แต่เมื่อพิจารณารายละเอียดของโครงการจะพบว่า ‘ต้นไม้’ ที่ปลูกมากที่สุดกว่า 3 แสนต้น ในโครงการนี้ก็คือ ‘ต้นชาฮกเกี้ยน’ โดยปลูกที่ถนนศรีอยุธยา 3,000 ต้น ถนนรัชดาภิเษก 250,350 ต้น ถนนหทัยราษฎร์ 100,500 ต้น และต้นชาฮกเกี้ยนที่ถนนวิภาวดีรังสิตที่ไม่ปรากฏจำนวนที่แน่ชัด (จำนวนรวมกับไทรอังกฤษและเพื่องฟ้าคือ 163,199 ต้น) รวมไปถึงชาฮกเกี้ยนพุ่มกลมอีกจำนวนเล็กน้อยที่ถนนมิตรไมตรี (จำนวนรวมกับกัลปพฤกษ์ ไทรเกาหลี และนีออนพุ่มกลม รวม 160 ต้น) รองลงมาคือไม้ประดับตระกูลไทร ไม่ว่าจะเป็นไทรอังกฤษ ไทรเกาหลี ไทรยอดทอง กว่า 200,000 ต้น และเฟื่องฟ้ากว่า 50,000 ต้น

ชาฮกเกี้ยน หรือชาดัด ชาดัดใบมัน หรือต้นข่อยจีน เป็นไม้ทรงพุ่มที่แตกยอดและโตเร็ว มักปลูกเพื่อตัดแต่งเป็นแนวรั้วหรือทางเดิน พบเห็นได้ทั่วไปในกรุงเทพฯ ทั้งที่ปลูกและตัดแต่งเป็นทรงกลมหรือสี่เหลี่ยมล้อมต้นไม้ใหญ่ริมฟุตบาท ปลูกเป็นแนวรั้วบนเกาะกลางถนนหรือบนฟุตบาท เป็นที่นิยมเนื่องด้วยทนแล้งและดูแลรักษาง่าย และที่สำคัญราคาถูก (ราคาต่อหน่วย ถุง 3 นิ้ว สูงไม่ต่ำกว่า 30 ซม. อยู่ที่ต้นละ 6 บาท ตามราคากลางของกรุงเทพฯ)

ในขณะที่ในงบฯ ปี 2564 ก็มีโครงการขนาดใหญ่อย่าง “โครงการปรับปรุงภูมิทัศน์เกาะกลางถนนจรัญสนิทวงศ์และถนนเพชรเกษมตามแนวไฟฟ้าสายสีน้ำเงิน (ส่วนต่อขยาย)” ซึ่งใช้งบฯ สูงถึง 33,650,016 บาท 

ไม่เพียงแค่โครงการขนาดใหญ่อย่าง ‘โครงการถนนต้นไม้สายอัตลักษณ์ด้วยพันธุ์ไม้ 9 สายหลัก’ ที่ ‘ต้นไม้’ ส่วนใหญ่คือต้นชาฮกเกี้ยน ในโครงการการปลูกต้นไม้ (นอกพื้นที่สวนสาธารณะ) ระดับเขตนั้น ก็พบว่าต้นชาฮกเกี้ยนเป็นต้นไม้ยอดนิยมอันดับหนึ่งที่หลายเขตเลือกปลูกเช่นเดียวกัน โครงการการปลูกต้นไม้ระดับเขตนั้นจะใช้ชื่อว่า "โครงการบำรุงรักษาปรับปรุงและเพิ่มพื้นที่สีเขียว" และอยู่ภายใต้ฝ่ายรักษาความสะอาดและสวนสาธารณะของแต่ละเขต โดยแต่ละเขตจะได้รับงบฯ ในแต่ละปีไม่เท่ากัน และในแต่ละปีจะปลูกต้นไม้ในพื้นที่แตกต่างกันไป ทั้งในและนอกสวนสาธารณะ

เช่น ในปี 2564 เขตคลองเตย ซึ่งได้รับงบฯ 1,700,000 บาท ซื้อต้นชาฮกเกี้ยนมาปลูกมากเป็นอันดับหนึ่ง จำนวน 12,000 ต้น รองลงมาคือเข็มพิษณุโลก 10,000 ต้น และไทรเกาหลี 3,000 ต้น แต่ถึงอย่างนั้น ในจำนวนนี้ก็ยังมีไม้ยืนต้นอย่างพิกุล 50 ต้น มะฮอกกานี 35 ต้น หรือเขตวังทองหลางที่ระบุพื้นที่คือริมคลองเจ้าคุณสิงห์ ถ.ศรีวรา และสวนริมทางเท้าซอยรามคำแหง 39 ได้รับงบฯ 500,000 บาท ก็ปลูกต้นชาฮกเกี้ยนมากที่สุด 10,620 ต้น รองลงมาคือเฟื่องฟ้า 700 ต้น และมีไม้ยืนต้นอย่างประดู่กิ่งอ่อนและราชพฤกษ์อย่างละ 50 ต้น

หรือหากย้อนไปดูในปี 2562 จะพบข้อมูลอย่างเขตประเวศ ซึ่งได้รับงบฯ 2,100,000 บาท จัดซื้อต้นชาฮกเกี้ยนมากที่สุด 72,000 ต้น ปลูกบริเวณวงเวียนถนนเฉลิมพระเกียรติ ร.9 ซอย 30 หรือในปี 2560 เขตสายไหมได้รับงบฯ 506,300 บาท จัดซื้อต้นชาฮกเกี้ยนมากที่สุดเช่นเดียวกัน จำนวน 34,000 ต้น แม้แต่ในยุคของม.ร.ว.สุขุมพันธุ์ ก็มีการปลูกชาฮกเกี้ยนเป็นไม้ประดับ อย่างในโครงการ “ปลูกต้นไม้...เพื่อแม่ของแผ่นดิน” ก็มีการปลูกต้นชาฮกเกี้ยน ต้นไทรยอดทอง ต้นคริสตินา จำนวน 134,100 ต้น จะเห็นได้ว่าต้นชาฮกเกี้ยน ต้นไทรพันธุ์ต่างๆ และเฟื่องฟ้า นั้นเป็นไม้ประดับที่นิยมปลูกในกรุงเทพฯ มาเกือบทุกยุคทุกสมัย ซึ่งมีทั้งแบบที่ปลูกลงดินถาวร อย่างเช่นที่เห็นเป็นไม้ทรงพุ่มบนฟุตบาท หรือแบบการประดับตกแต่งเมือง ซึ่งจะซื้อเป็นต้นเล็กๆ ขนาด 3 นิ้ว ในถุงดำเพื่อนำไปประดับตกแต่งในสถานที่ต่างๆ 

นอกจากนี้ ตั้งแต่ การขึ้นครองราชย์ ของพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัวฯ กรุงเทพฯ ก็มีการปลูก ‘ต้นรวงผึ้ง’ ซึ่งเป็น ต้นไม้ประจำรัชกาลที่ 10 มากขึ้น เช่นในเขตราชเทวีมีโครงการ ‘กิจกรรมปลูกต้นรวงผึ้งเฉลิมพระเกียรติ’ หรือเขตสาทร ที่มีการปลูกบนเกาะกลางถนนเจริญราษฎร์ หรือเขตหนองแขมที่ปลูกทั้งในสวนสาธารณะและบริเวณไหล่ทางถนน ซึ่งจะทำให้ชาวกรุงเทพฯ ได้เห็นต้นรวงผึ้งมากขึ้น แต่อย่างนั้นก็ยังมีการปลูกน้อยอยู่ เนื่องด้วยราคากลางของต้นรวงผึ้งมีราคาสูง โดยต้นรวงผึ้งความสูงไม่ต่ำกว่า 2 เมตร มีราคากลางอยู่ที่ต้นละ 2,800 บาท