โควิดติดได้อีกทางจาก ‘...’

ลักษณะการติดเชื้อดังกล่าวเป็นอย่างไร และเราจะดูแลตัวเองกันอย่างไรให้ “อยู่ดี-อยู่รอด” จากการระบาดครั้งนี้ เรื่องที่จะกล่าวถึงต่อไปนี้มาจากการได้ฟังการนำเสนอและจากการอ่านข้อเขียน งานศึกษาของวิศวกรไทยกลุ่มหนึ่งที่น่าสนใจมาก กลุ่มนี้มาจากคณะวิศวกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งประกอบด้วย ดร.กริชชาติ ว่องไวลิขิต ดร.สุพจน์ เตชวรสินสกุล ดร.พิสุทธิ์ เพียรมนกุล ดร.ธวัชชัย ชรินพาณิชกุลและ ดร.ศิริมา ปัญญาเมธีกุล ที่ได้ร่วมกันเขียนบทความเรื่อง “การระบาดของโรคโควิด-19 ด้วยละอองลอย และมาตรการควบคุมการระบาดเบื้องต้น”

เราทราบกันดีว่าเชื้อโควิดแพร่กระจายผ่านหยดละออง (droplets) ของสารคัดหลั่งจากระบบทางเดินหายใจ (น้ำมูก น้ำลายซึ่งมีเชื้อปนอยู่เนื่องจากคอ จมูก ตามีช่องถึงกันหมด) ด้วยการไอ จาม พูดคุย ลมหายใจรดกัน ฯลฯ หยดละอองมีขนาด 60 ไมครอนถึง 2,000 ไมครอน ระยะการกระจายตัวไม่เกิน 1-2 เมตร ดังนั้น จึงมีคำแนะนำให้ใส่หน้ากากโดยมีระยะห่างคนอื่น 2 เมตร

ถึงแม้ว่าองค์การอนามัยโลก (WHO) ในตอนแรกไม่แนะนำให้ใส่หน้ากาก และแนะนำเฉพาะเรื่องการระวังหยดละอองเท่านั้น อย่างไรก็ดีญี่ปุ่นเป็นประเทศแรกที่ยืนยันความเสี่ยงในการติดโรคผ่านสิ่งที่เรียกว่า "ละอองลอย" (aerosol) ซึ่งเป็นหยดเล็กมากๆ กำเนิดจากหยดละอองโดยมีขนาดเล็กกว่า 60 ไมครอน มันมิได้มาจากการไอ จาม พูดคุยและหายใจรดกันเท่านั้น หากมาจากการระเหยของหยดละออง ในตอนแรกมีการกระจายตัวมากกว่า 1.5 เมตร และมีอันตรายเพราะมันสามารถลอยตัวอยู่ในอากาศได้เป็นเวลานับชั่วโมง สามารถสะสมได้ในห้องที่อากาศถ่ายเทไม่ดีและสามารถเข้าสู่ร่างกายมนุษย์ได้จากการสูดหายใจเข้าไปโดยตรง และผ่านอีกหนทางหนึ่งที่อาจถูกมองข้าม

หนทางนี้ก็คือการสัมผัสสิ่งต่างๆ เช่น เฟอร์นิเจอร์ โต๊ะ เก้าอี้ ก๊อกน้ำ ที่จับเปิดปิดประตู พื้น ฯลฯ ที่ละอองลอยหล่นมาจับหลังจากผู้กระจายเชื้อได้ออกไปจากห้องนั้นนานแล้วหลายชั่วโมง เมื่อสัมผัสแล้วก็เอามือไปโดนเยื่อจมูก (แคะจมูก นิ้วถูไชในโพรงจมูก) ถูลูกตา (น้ำตาเชื่อมต่อกับโพรงจมูกได้) เชื้อก็จะส่งผ่านเข้าสู่ร่างกาย เชื้อโควิดนั้นติดกันผ่านเซลล์เนื้อเยื่อในโพรงจมูกเป็นสำคัญเพราะรูปลักษณ์ของเชื้อสามารถล็อกกับเซลล์ของเยื่อในโพรงจมูกได้อย่างเหมาะเจาะ

เชื้อนี้มิได้ติดกันจากการกินอาหารโดยตรงเหมือนอหิวาต์แต่จากการสัมผัสเชื้อที่ผสมอยู่ในอาหารหรือน้ำลายที่ติดอยู่ที่ช้อนเชื้ออาจซึมเข้าไปถึงเซลล์เนื้อเยื่อโพรงจมูกได้ผ่านเยื่อในปาก การล้างมือบ่อยๆ หรือฆ่าเชื้อโรคด้วยเจลแอลกอฮอร์คือการฆ่าเชื้อที่อาจติดมือมาจากการสัมผัสผิวสิ่งต่างๆ ซึ่งมีละอองลอยหล่นลงมา หรืออาจติดสิ่งของหรือเสื้อผ้า การห้ามเอามือจับใบหน้าหรือหน้ากากอนามัยก็เพราะอาจเผลอเอามือไปโดนเยื่อในจมูก หรือตา หรือปากได้

การแพร่กระจายของเชื้อผ่านละอองลอยได้รับการยอมรับโดยศูนย์ป้องกันและควบคุมโรคแห่งยุโรป (EDDC) และสถาบัน Robert Koch ของเยอรมันนี นักวิชาการกว่า 231 ส่งจดหมายเปิดผนึกถึง WHO เกี่ยวกับการติดเชื้อผ่านละอองลอย ในปัจจุบัน WHO ยอมรับความสำคัญของการแพร่กระจายของโรคโควิด-19 ผ่านละอองลอย

วิศวกรกลุ่มนี้ของไทยศึกษาทฤษฎีและการจำลองสถานการณ์ พบความจริงหลายประการที่เป็นประโยชน์อย่างมากต่อการป้องกันการติดเชื้อโควิด-19 ขอสรุปอย่างไม่เป็นวิชาการเกินไปดังต่อไปนี้

(1) ความเสี่ยงในการติดเชื้อขึ้นอยู่กับ 3 ปัจจัย คือ (ก) ขนาดของห้องและอัตราการถ่ายเทอากาศภายในห้อง เนื่องจากละอองลอยนั้นลอยอ้อยอิ่งอยู่ในห้องได้เป็นเวลานานห้องยิ่งเล็กและไม่มีการถ่ายเทอากาศยิ่งทำให้มีโอกาสติดเชื้อมากขึ้น ในทางปฏิบัติควรมีการถ่ายเทอากาศ 3-5 เท่าของปริมาตรห้องต่อชั่วโมง (ข) กิจกรรมภายในห้อง ถ้ายิ่งมีการพูด ส่งเสียงที่ทำให้น้ำมูกน้ำลายกระเด็นออกมามาก หยดละอองและละอองลอยก็ยิ่งมีมาก ความเสี่ยงก็ยิ่งเพิ่มขึ้น (ค) ระยะเวลาในการสัมผัส ยิ่งอยู่นานเท่าใดความเสี่ยงก็ยิ่งเพิ่มขึ้นเพียงนั้น

(2) การใส่หน้ากากอนามัยทำให้สามารถสู้ละอองลอยได้แต่ก็ยังมีความเสี่ยงอยู่เพราะในพื้นที่ปิดที่ไม่มีการถ่ายเทอากาศเพียงพอ ละอองลอยสามารถลอดผ่านหน้ากากได้โดยเฉพาะบริเวณรอยต่อระหว่างจมูกและหน้ากาก (มีคำแนะนำจากต่างประเทศว่าการใส่หน้ากาก 2 ชั้น โดยชั้นในเป็นหน้ากากชนิดการแพทย์ และชั้นนอกเป็นหน้ากากผ้าชนิดที่ได้การรับรองจะช่วยได้มากเพราะชั้นนอกจะช่วยทำให้หน้ากากชั้นในกระชับขึ้น)

(3) ควรตรวจวัดปริมาณคาร์บอนไดออกไซด์ในห้องเพื่อดูว่ามีการถ่ายเทอากาศเกิดขึ้นมากน้อยเพียงใด โดยเฉพาะห้องประชุมและห้องเรียน หากมีค่าคาร์บอนไดออกไซด์สูงกว่า 800 ppm (parts per million) แสดงว่ามีการระบายอากาศที่ไม่ดี มีโอกาสสูงในการแพร่กระจายเชื้อ หากสูงกว่า 1,000 ppm ต้องจัดการอย่างรีบด่วน

(4) ระบบแอร์รวมทำให้เกิดการสะสมของไวรัสในรูปของละอองลอยในอากาศเพราะไม่ได้เป็นการระบายอากาศสู่ภายนอก หากวนเวียนอยู่ จึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ระบบแอร์รวม หากหลีกเลี่ยงไม่ได้ควรติดแผ่นกรองอากาศที่มีระบบฆ่าเชื้อด้วยแสงอัลตราไวโอเลตหรือระบบที่มีตัวกรองอากาศประสิทธิภาพสูงร่วมอยู่ด้วย

(5) การจัดกิจกรรมในพื้นที่เปิดโล่ง หรือกลางแจ้งสามารถตัดความกังวลเรื่องการถ่ายเทของอากาศไปได้ สามารถลดโอกาสในการติดเชื้อทั้งจากละอองฝอยและละอองลอยจากการใส่หน้าการตลอดเวลาโดยเว้นระยะห่าง 2 เมตร

(6) ในการป้องกันโควิด-19 ในรูปละอองลอยสำหรับร้านอาหารและพื้นที่ปิดอื่นๆ ควรมีอัตราการระบายอากาศอย่างน้อย 5 เท่าของปริมาตรห้องในหนึ่งชั่วโมงโดยการเปิดหน้าต่างและประตูเป็นระยะ หรือใช้พัดลมร่วมและควรติดตั้งเครื่องวัดคาร์บอนไดออกไซด์ หากสูงกว่า800 ppm ควรแก้ไขด้วยการลดจำนวนผู้ใช้ห้องหรือเพิ่มการระบายอากาศ

การทราบอันตรายจากละอองลอยในลักษณะต่างๆ ทำให้เราอาจสามารถหลุดรอดจากการติดเชื้อไปได้ ผู้เขียนคิดว่าโรงพยาบาลเป็นสถานที่ควรหลีกเลี่ยงมากที่สุด หากมีผู้ติดเชื้อหลุดเข้าไปอยู่ในจำนวนคนไข้มากมายสักหนึ่งคน ภายใต้ระบบแอร์รวมและระบบการระบายอากาศที่เกือบทั้งหมดยังไม่สามารถปรับได้ทันโควิด-19 จะมีละอองลอยมากเพียงใดและจับอยู่พื้นที่ผิวต่างๆ กว้างขวางเพียงใด ลิฟต์เป็นอีกสถานที่น่าจะอันตรายที่สุดหากใช้โดยไม่ใส่หน้ากากที่มีประสิทธิภาพ

ก่อนจับหรือสัมผัสสิ่งใดให้นึกถึงละอองลอยไว้เสมออย่างไม่ใจลอย เพราะคุณภาพชีวิตของเราอาจหลุดลอยไปได้อย่างไม่ยากเลย.