'จุลินทรีย์' สิ่งมหัศจรรย์ในร่างกายมนุษย์

ปฏิสัมพันธ์ของจุลินทรีย์ชนิดต่างๆ ในร่างกายของคนเรา ส่งผลต่อสุขภาพ โดยเฉพาะจุลินทรีย์ที่อยู่ในระบบทางเดินอาหาร ว่ากันว่าในลำไส้มนุษย์มีจุลินทรีย์กว่า 1,000 ชนิด จึงไม่น่าแปลกใจว่าปฏิกิริยาของพวกมันสลับซับซ้อน และน่ามหัศจรรย์

เวลาฟังพระสวดหรืออ่านหนังสือธรรมะแล้วเจอข้อความประเภทว่า “ร่างกายของเราแต่หาใช่ของเราไม่” อาจจะเป็นเรื่องเข้าใจยากและขัดกับสามัญสำนึก

เพราะเราจะรู้สึกเป็นเจ้าเข้าเจ้าของและผูกพันกับอีโก้ (ego) หรือความเป็นตัวตนตั้งแต่เกิด แต่ในทางวิทยาศาสตร์นั้นหลักฐานต่างๆ สนับสนุนไปในทางที่ว่า ร่างกายของเราไม่ใช่ของเราสักเท่าไหร่เลยจริงๆ

ยกตัวอย่าง อาจมองได้ว่าร่างกายของมนุษย์เราแต่ละคนเป็น “เครือข่าย” ของสิ่งมีชีวิตที่ซับซ้อนมากๆ อันที่จริงแล้วหากนำเซลล์ทั้งหมดในร่างกายของคนแต่ละคนออกมาแยกแยะออกจากกัน ก็จะพบว่ามีส่วนประกอบเป็นจุลินทรีย์ชนิดต่างๆ รวมกันมากเป็น 10 เท่าของเซลล์ร่างกายมนุษย์เองด้วยซ้ำไป

จึงไม่น่าแปลกใจอะไรว่า เอาเข้าจริงแล้ว ร่างกายของเราก็ไม่ใช่ของเราสักเท่าไหร่เลย !

จุลินทรีย์เหล่านี้สำคัญมากถึงกับเป็นสิ่งที่เราขาดไม่ได้ มีคำศัพท์ทางเทคนิคที่ใช้เรียกจุลินทรีย์เหล่านี้ทั้งหมดในร่างกายของเราว่าเป็น ไมโครไบโอม (microbiome)

ปฏิสัมพันธ์ของจุลินทรีย์ชนิดต่างๆ ในร่างกายของคน ส่งผลต่อสุขภาพของคนเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะจุลินทรีย์ที่อยู่ในทางเดินอาหารของคนเรา ในลำไส้ของมนุษย์เรามีจุลินทรีย์มากถึงราว 1,000 ชนิด จึงไม่น่าแปลกใจว่าปฏิกิริยาของพวกมันสลับซับซ้อนสุดๆ ไปเลย

แต่จุลินทรีย์ไม่ได้อยู่แต่ข้างในร่างกายของเราเท่านั้น แม้แต่บนผิวกายของเราก็มีจุลินทรีย์เฉพาะถิ่นอยู่ และสิ่งมีชีวิตเล็กๆ เหล่านี้เองที่เป็นปัจจัยสำคัญที่ตอบคำถามของหลายๆ คนว่า เหตุใดยามที่อยู่รวมกันเป็นหมู่คนจำนวนมากๆ

พวกยุงจึงรุมกัดคนบางคนมากเป็นพิเศษ เพราะนอกจากปัจจัยทางพันธุกรรมแล้ว สารต่างๆ ที่จุลินทรีย์บนผิวกายของเรา (ซึ่งต่างชนิดกันไปในแต่ละคน) สร้างขึ้นนี้เองที่เป็นตัวดึงดูดยุงได้ดีไม่เท่ากันนั่นเอง

ปัจจุบันมีการนำจุลินทรีย์บางชนิดมาใส่ในอาหารเพื่อส่งเสริมสุขภาพ ที่คุ้นหูกันก็เช่น แลกโตบาซิลลัสในโยเกิร์ต แม้แต่ในปศุสัตว์ก็มีการเติมจุลินทรีย์ (โพรไบโอติกส์) และสารบางอย่าง (พรีไบโอติกส์) ที่เชื่อว่ากระตุ้นให้พวกมันแข็งแรงและให้ผลผลิตมากขึ้นได้

ในอนาคตน่าจะมีจุลินทรีย์ที่จำเพาะเรื่องมากขึ้นไปอีก, มีประสิทธิภาพสูงมากขึ้นไปอีก ทั้งช่วยกระตุ้นการเติบโต, กระตุ้นการสร้างภูมิคุ้มกัน หรือแม้แต่ใช้รักษาโรคบางอย่าง เช่น โรคอ้วน ที่เป็นปัญหาใหญ่ในประเทศพัฒนาแล้ว !

ตัวอย่างปฏิสัมพันธ์ที่น่าสนใจของไมโครไบโอมกับร่างกายมนุษย์ เช่น มีงานวิจัยที่พบว่าการที่บางคนอาจแพ้ยาแก้ปวดบางชนิด เพราะจุลินทรีย์ในร่างกายของคนนั้นเปลี่ยนยาให้เป็นสารพิษต่อตับ

และ จุลินทรีย์บางชนิดยังไปกำหนดอีกด้วยว่า ยาโรคหัวใจบางชนิดใช้ได้กับผู้ป่วยบางคนได้หรือไม่ ผลต่างๆ เหล่านี้เป็นผลโดยตรงจากไมโครไบโอมที่ไม่เกี่ยวข้องโดยตรงกับพันธุกรรมของคนๆ นั้นเลยด้วยซ้ำ

มีงานวิจัยที่แสดงให้เห็นว่าความอ้วนหรือความผอมของเรา นอกจากขึ้นกับยีนของแต่ละคนและวิธีการใช้ชีวิตแล้ว ชนิดของแบคทีเรียในทางเดินอาหารก็มีผลเช่นกัน หนูอ้วนกับคนอ้วนจะมีสัดส่วนของแบคทีเรียกลุ่มเฟอร์มิคิวส์ (Firmicutes) ต่อกลุ่มแบคเทอริออยดีตส์ (Bacterioidetes) มากกว่าพวกที่ผอมอย่างชัดเจน หากกินอาหารไขมันสูงบ่อยๆ สัดส่วนความแตกต่างนี้ก็จะยิ่งเพิ่มสูงขึ้นไปอีก

ในห้องปฏิบัติการทางวิทยาศาสตร์ มีการเพาะเลี้ยงหนูทดลองบางชนิดที่ทำให้ตัวหนูปลอดจากเชื้อจุลินทรีย์ต่างๆ ได้ เพื่อใช้ในการทดสอบผลของจุลินทรีย์ต่างๆ มีการทดลองที่พบว่า เมื่อนำแบคทีเรียทั้งสองกลุ่มข้างต้นในสัดส่วนต่างๆ กันไปใส่ในหนูที่เลี้ยงในที่ปลอดเชื้อ และไม่มีแบคทีเรียในทางเดินอาหารเลย พบว่าหากแบคทีเรียกลุ่มเฟอร์มิคิวส์มีสัดส่วนมากกว่า จะทำให้หนูตัวนั้นกินจุมากกว่าหนูทั่วไปและอ้วนในที่สุด

สรุปสั้นๆ ง่ายๆ ว่า อ้วนเพราะพวกตัวจิ๋วในทางเดินอาหารกระตุ้นให้กินไม่หยุดนั่นเอง

ที่น่าสนใจยิ่งไปกว่านั้นคือ ไมโครไบโอมแบบนี้ถ่ายทอดให้กันได้ด้วยจากแม่ไปยังลูกได้ด้วย เรียกว่าอ้วนเพราะแม่ให้มา...กันเลยทีเดียว !

เมื่อผลการทดลองเป็นแบบนี้ จึงมีคนคิดว่าหากเราควบคุมพวกแบคทีเรียเหล่านี้ให้เหมาะสมได้ ก็เท่ากับเราจะได้วิธีลัดสั้นที่ง่ายมากๆ ในการควบคุมโรคอ้วนนั่นเอง แต่ก็ยังต้องทดสอบเพิ่มอีกมาก

กรณี “ภูมิต้านทานแม่ให้มา” ที่น่าสนใจอีกกรณีหนึ่งได้แก่ การพบว่าเด็กๆ ที่เกิดด้วยวิธีการผ่าคลอดหรือที่เรียกว่าทำ ซีซาเรียนเซ็กชั่น (มาจากชื่อจักรพรรดิ “ซีซาร์” ซึ่งเชื่อกันว่าอาจจะเกิดด้วยวิธีผ่าท้องแบบนี้เป็นรายแรก) มักมีภูมิต้านทานต่ำกว่าเด็กที่คลอดตามธรรมชาติ เพราะไม่ได้รับจุลินทรีย์ในช่องคลอด ที่ติดมาขณะที่คลอดนั่นเอง

นักวิจัยไมโครไบโอมรายหนึ่งที่จำเป็นต้องผ่าคลอดลูกฉุกเฉิน ถึงกับขอร้องให้สูตินรีแพทย์นำสารคัดหลั่งจากช่องคลอดภรรยาของตนไปป้ายตามตัวลูก ซึ่งก็น่าทึ่งว่าลูกของเขาก็แข็งแรงดีไม่ต่างจากเด็กที่คลอดตามธรรมชาติ

หากทดลองกับทารกจำนวนมากๆ แล้วยังได้ผลยืนยันเรื่องนี้ ก็ไม่แน่ว่าอาจต้องเพิ่มกระบวนการนี้เข้าไปในการผ่าคลอดด้วยในอนาคต

มีงานวิจัยในเด็กน้อยอีกเรื่องหนึ่งคือ พบว่าหากให้ยาปฏิชีวนะกับเด็กอ่อนในระยะ 6 เดือนแรกของชีวิต จะมีความเสี่ยงมากขึ้นที่เด็กจะเป็นโรคอ้วนเมื่อโตขึ้น นักวิทยาศาสตร์คาดว่าอาจจะอันเป็นผลจากการไปรบกวนไมโครไบโอมในตัวเด็ก

คำแนะนำจึงเป็นว่าหากเด็กไม่เจ็บป่วยหนักหนาสาหัสจริงๆ ควรหลีกเลี่ยงการให้ยาปฏิชีวนะแก่เด็กเล็กมากๆ เพราะนอกจากจะไปกวาดล้างเชื้อโรคร้ายแล้ว ยังไปฆ่าเชื้อดีจนร่างกายรวนไปหมดอีกด้วย

มีอีกการทดลองหนึ่งที่ทดลองใส่จุลินทรีย์ที่ดีจากลำไส้ของคนปกติ ไปให้กับผู้ป่วยโรคอุจจาระร่วงร้ายแรงที่ยาปฏิชีวนะ (antibiotics) ไม่ค่อยช่วยเท่าไหร่แล้ว และมีอาการท้องร่วงไม่เลิก ปรากฏว่าผู้ป่วยดีขึ้นอย่างมากในวันเดียว คาดว่าเป็นผลจากการที่ “เชื้อดี” เข้าไปแบ่งตัวและต่อสู้กับ “เชื้อร้าย”

งานวิจัยด้านนี้กำลังเติบโตอย่างรวดเร็วมาก นอกจากโรคอ้วนและโรคอุจจาระร่วง แล้ว ยังมีงานวิจัยที่ศึกษาผลของไมโครไบโอมในโรคข้ออักเสบรูมาตอยด์, โรคเบาหวานชนิดที่ 2 หรือแม้แต่หาความสัมพันธ์ของไมโครไบโอมกับความผิดปกติทางสมองบางอย่างอยู่ !