"ที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง" นวัตกรรมเปลี่ยนชีวิตคนไร้บ้าน ให้เป็นคนมีบ้าน

"ไม่มีบ้าน ที่อาบน้ำ ซักผ้า เราต้องไปใช้ที่ปั๊ม เวลาไปหางานอะไรมันก็ยาก คนมักมองว่าเราแต่งตัวไม่ดี เขาก็รังเกียจ เราไม่ได้แต่งตัวสะอาดสะอ้าน เขามองว่าเราสกปรก ไม่ค่อยอยากรับ"

"เราไปสมัครงาน พอรู้เราเป็นคนไร้บ้านไม่ไว้วางใจเรา"

"เมื่อก่อนอาชีพเราไม่มี ทำให้เราต้องออกมานอนที่สาธารณะ วันไหนฝนตกต้องรอฝนหยุดก่อนถึงจะออกไปหาที่นอนได้" 

"กังวลว่าของเราจะหาย บางทีตื่นมาไม่รู้แล้ว บางทีเผลอนอนหลับไปบัตรประชาชนหาย ทำอะไรไม่ได้เลย"

"บางทีเจ้าหน้าที่ก็มาไล่ ถูกจัดระเบียบ"

"บ่อยครั้งเคยถูกหลอกไปทำงานไม่ได้เงิน"

"ตอนโควิด-19 มาก็กลัวนะโรคระบาด แต่ทำอะไรไม่ได้ เพราะเราไม่มีบ้าน"

เหล่านี้ คือเสียงสะท้อนความยากลำบากของคนจนเมือง แม้พวกเขาจะถูกมองว่าเป็น "คนไร้บ้าน" แต่ฝันของพวกเขาก็คือการมีบ้าน มีที่พักอาศัยไม่ต่างกันจากคนอื่น

ชีวิตแบบ "คนจนเมือง"

สถานการณ์โควิด-19 ไม่ได้ส่งผลกระทบเฉพาะปัญหาสุขภาพ สำหรับคนที่อยู่ในมุมเล็กๆ ของสังคม ที่มีชีวิต "หาเช้ากินค่ำ" ใช้ "แรงงานแลกเงิน" อาจได้รับความกระทบกระเทือนมากกว่านั้น

สองปีกว่าที่ผ่านมา อาจทำให้หลายชีวิต "จนลง" หรืออาจถึงขั้น "ไม่มีจะกิน" ซึ่งผลจากการเป็นกลุ่มคนที่เปราะบางที่สุดในสังคม ทำให้คนจนอีกหลายชีวิตต้องก้าวสู่วิถี "ชีวิตไร้บ้าน" อย่างจำใจ จึงอย่าแปลกใจที่ผลสำรวจพบจำนวนคนไร้บ้านหน้าใหม่ในกรุงเทพมหานครเพิ่มขึ้น 

ภรณี ภู่ประเสริฐ ผู้อำนวยการสำนักสนับสนุนสุขภาวะประชากรกลุ่มเฉพาะ สสส. ไขความกระจ่างในเรื่องนี้ ในงานถอดบทเรียนโครงการวิจัยเชิงปฏิบัติการเพื่อการพัฒนารูปแบบและนําร่องการจัดบริการที่อยู่อาศัยและความช่วยเหลือฉุกเฉินสําหรับกลุ่มคนไร้บ้าน ในกรุงเทพมหานคร เธอบอกว่า ช่วงโควิด-19 ทำให้คนไร้บ้านในกรุงเทพฯ สูงขึ้นกว่าร้อยละ 30 จากคนไร้บ้าน 1,307 คน เพิ่มเป็น 1,700 - 1,800 คน ขณะที่คนไร้บ้านทั่วประเทศเพิ่มขึ้น 4,000 คน

สำหรับชีวิตหนึ่งๆ ของคนเรา การมีที่อยู่อาศัยที่เหมาะสมและปลอดภัย คือเกราะป้องกันจากภยันตรายนานาแต่วิกฤติโควิด-19 เกือบทำให้ประเทศไทยต้องเผชิญภาวะเข้าขั้นคนไร้บ้าน "ล้นเมือง" เมื่อศูนย์พักคนไร้บ้านของภาครัฐและภาคประชาสังคมในปัจจุบัน ไม่เพียงพอกับการรองรับ ส่งผลให้คนไร้บ้านและกลุ่มเปราะบางจำนวนมาก ต้องเจอความเสี่ยงจากการใช้ชีวิตในที่สาธารณะ 

จุดเริ่มความหวัง แค่เพียงให้ตั้งหลักได้

จากการทำงานกับแผนงานสนับสนุนองค์ความรู้เพื่อการสร้างเสริมสุขภาวะและคุณภาพชีวิตคนไร้บ้าน สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ยังพบว่า การเข้าสู่ภาวะไร้บ้านเป็นเวลานาน เสี่ยงทำให้มีปัญหาทางสุขภาพกายและใจ

"หากปล่อยให้เกิดการเข้าสู่ภาวะไร้บ้านเป็นเวลานาน จะทำให้มีความเสี่ยงต่อปัญหาสุขภาพกายและจิตใจที่สูงขึ้น สสส. จึงเร่งดำเนินการสิ่งจำเป็น บรรเทาปัญหาคนไร้บ้านที่ได้รับผลกระทบจากโควิด-19 หลายด้าน" ภรณีเอ่ย

เมื่อ "ที่อยู่อาศัย" เป็นอีกปัจจัยสำคัญที่ลดความเสี่ยงจากการใช้ชีวิตบนพื้นที่สาธารณะ การเข้าถึงที่อยู่อาศัยที่เหมาะสม จึงเป็นปัจจัยสำคัญที่จะช่วยลดความเสี่ยงจากการใช้ชีวิตบนพื้นที่สาธารณะได้

ทาง สสส. และภาคีจึงร่วมการพัฒนานวัตกรรมการจัดบริการที่อยู่อาศัยและความช่วยเหลือฉุกเฉินบนฐานการมีส่วนร่วมของคนไร้บ้าน หรือโครงการ "ที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง" โมเดลต้นแบบช่วยเหลือเรื่องที่พักและอาชีพของคนไร้บ้าน ซึ่งถือเป็นจุดเริ่มสำคัญที่จะทำให้คนไร้บ้านมีคุณภาพชีวิตที่ดี

"ที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง" คืออะไร

โครงการ "ที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง" เป็นการจัดการที่อยู่อาศัยผ่านการมีส่วนร่วมของคนไร้บ้านในรูปแบบ "แชร์" ค่าเช่าที่อยู่อาศัย โดยร่วมกับกองทุนที่เครือข่ายคนไร้บ้านและมูลนิธิพัฒนาที่อยู่อาศัย ในการให้คนไร้บ้านต้องสมทบค่าเช่าร่วมกับโครงการฯ ในสัดส่วน 60:60 ของค่าเช่าห้อง โดยทางโครงการจะแบ่งส่วนที่เพิ่มร้อยละ 20 ของการสมทบจากคนไร้บ้าน นำไปเป็นเข้าไว้ในกองทุนช่วยเหลือสมาชิกกลุ่มคนไร้บ้านในด้านอื่นๆ หรือรายอื่นๆ ต่อไป

นพพรรณ พรหมศรี เลขาธิการมูลนิธิพัฒนาที่อยู่อาศัย เล่าที่มาโครงการว่า ในช่วงโควิด-19 ปีที่แล้ว คนไร้บ้านต้องเผชิญปัญหาเข้าไม่ถึงทั้งด้านการรักษา วัคซีน อาหาร เรียกว่าทุกเรื่องล้วนมีปัญหา จึงชวนกันสำรวจ เขาเข้าไม่ถึงอะไรบ้างแล้วเขาต้องการอะไรบ้าง เพื่อที่จะนำข้อเสนอเหล่านี้ เสนอแก่หน่วยงานที่ต้องช่วยเหลือเขา หนึ่งในข้อเรียกร้องเขาอยากให้จุดประสานงานคนไร้บ้านในที่สาธารณะ เพราะเวลาเขาต้องการติดต่อหน่วยงานราชการ เดือดร้อนเขาไม่รู้จะเดินเข้าไปหาใคร คนไร้บ้านเขาไม่กล้าไปติดต่ออะไรหรอก ส่วนอีกข้อเสนอหนึ่ง เราพบคนที่อยู่ในที่สาธารณะไม่ใช่แค่คนไร้บ้านอย่างเดียวที่ผ่านมา แต่เป็นคนที่หลุดมาจากห้องเช่า เพราะตกงานหรือรายได้ไม่เพียงพอ

ปัจจุบัน คนไร้บ้าน บางส่วนก็เช่าบ้านเช่าห้องแบบรายวัน พอ 2-3 วันไม่มีเงินก็ออกมานอนที่สาธารณะ เราเลยรวมคนกลุ่มนี้ มาดูกันว่าทำอย่างไรให้เขาสามารถอยู่บ้านเช่าหรือที่พักได้ระยะยาว ตอนนั้นจึงคิดว่าควรช่วยสนับสนุนบ้านเช่า 6 เดือน เพื่อให้เขาตั้งตัวได้ หางานใหม่ได้ ตั้งหลักได้

"ช่วงแรกโครงการนี้ช่วยลดภาระของเขาไปได้ระดับหนึ่ง เนื่องจากเรื่องที่อยู่อาศัยเป็นเรื่องสำคัญ ซึ่งหากเขาไม่ต้องกังวลตรงนี้ ก็ช่วยลดปัญหาด้านอื่นไปได้เยอะ ทำให้เขาสามารถเช่าห้องหรือบ้านอยู่ได้ เงินที่เขาต้องนำไปจ่ายที่อยู่อาศัยก็สามารถนำไปเป็นค่าใช้จ่ายเรื่องอื่นๆ ได้ อย่างบางรายมีลูกอ่อน ยังไงเขาก็จำเป็นต้องหาที่อยู่อาศัย ไม่ว่าจะแพงยังไง ก็ต้องหาให้ได้ เขาก็ต้องไปขวนขวายทำงาน แล้วเงินทั้งหมดที่ได้ก็เอามาจ่ายค่าเช่าหมดเลย แต่พอลดภาระตรงนี้เขาก็มีเงินพอเป็นค่าใช้จ่ายดำรงชีพ มีเงินไปซื้อนมให้ลูก บางรายมารวมกลุ่มกัน มาเช่าบ้านอยู่ด้วยกัน อย่างใกล้ๆ หัวลำโพงนี่เพราะเป็นที่รู้กันว่าถ้าต้องการแรงงานก็จะมาติดต่อกันที่นี่ ซึ่งนอกจากคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น สิ่งที่เปลี่ยนแปลงในเชิงนามธรรมคือ สัมพันธภาพที่เปลี่ยนไป เพราะเดิมคนไร้บ้านเองก็กลัวคนไร้บ้านกันเอง แต่เดี๋ยวนี้พอรู้จักกัน รวมกลุ่มกัน เวลามีงานก็มีเครือข่ายที่ส่งต่อกันได้" เลขาธิการมูลนิธิพัฒนาที่อยู่อาศัย กล่าว

ชีวิตที่เปลี่ยนแปลง

"ป้าราตรี" เป็นอีกคนหนึ่ง ซึ่งเผชิญปัญหานี้ การไม่มีรายได้เพียงพอ ทำให้ต้องออกมานอนอยู่ข้างนอกประมาณ 6 เดือน แต่วันนี้ ป้าราตรีกับเพื่อนอีกหลายคน มีที่พักพิงของตัวเองแล้ว เมื่อเข้าร่วมโครงการ "ที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง" นวัตกรรมที่อยู่อาศัยยกระดับคุณภาพชีวิต และลดความเสี่ยงทางสุขภาวะของคนไร้บ้านในพื้นที่สาธารณะ

"มีความรู้สึกว่าเรามีบ้านให้กลับ อยากรีบกลับบ้านนอน จะได้ตื่นมาทำงานตอนเช้า" 

"ไม่ต้องกลัวฝนตกอีกต่อไปแล้ว"

"รู้สึกมีความมั่นใจในตัวเองมากขึ้น รู้สึกว่าตัวเองสะอาด ได้อาบน้ำ ได้แต่งตัวสะอาดสะอ้าน รู้สึกได้ว่าคนต้อนรับเราดีขึ้น"

"สิ่งที่ดีที่สุดคือพวกเราดูแลกันเอง ไม่ทิ้งกัน" 

นี่คือเสียงสะท้อนส่วนหนึ่งของป้าราตรี และคนที่เข้าร่วมโครงการที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง

ภรณี กล่าวเสริมว่า สุขภาวะที่ดีคือภาวะที่ทำให้ทุกคนมีความสุขมากขึ้น สำหรับคนไร้บ้านสิ่งที่เขาจะมีความสุขเรื่องแรกคือที่อยู่อาศัย เป็นสิ่งสำคัญเป็นปัจจัยพื้นฐานในการดำรงชีวิต หลังจากนั้นที่เหลือเราจะขับเคลื่อนสนับสนุนพัฒนาคุณภาพชีวิตคนไร้บ้านให้มีสุขภาวะดีในด้านสุขภาพต่อไป

สำหรับโมเดลที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง เป็นการระดมความคิดช่วยกันแก้ปัญหา สสส.เป็นเจ้าภาพในช่วงแรกที่ร่วมสนับสนุน ซึ่งนำร่อง 30 รายแรก ก่อนขยายผลเป็นเฟสสอง และสามต่อไป ซึ่งผลจากการดำเนินการตั้งแต่เดือนกุมภาพันธ์ – เมษายนที่ผ่านมา พบคนไร้บ้านกลุ่มเป้าหมายเข้าถึงที่อยู่อาศัย 30 ราย และมีกองทุนสะสมเครือข่ายฯ กว่า 3 หมื่นบาท หลังจากนั้นในเดือน พฤษภาคม -กรกฎาคม ยังมีผู้สนใจเข้าร่วมอีก 20 ราย และเดือน มิถุนายน-สิงหาคมจะเพิ่มขึ้นอีก 10 ราย

สะท้อนว่าโครงการนี้ ช่วยให้เข้าถึงที่อยู่อาศัย ทำให้คนไร้บ้านเข้าถึงงาน และรายได้ที่เพียงพอ มีเงินออม มีคุณภาพชีวิตดีขึ้น เป็นพื้นฐานสำคัญของการตั้งหลักชีวิต ความสำเร็จที่เกิดขึ้นชี้ขัดว่า คนไร้บ้านมีศักยภาพหากได้โอกาสและการสนับสนุน 

"คนที่เข้าร่วมโครงการนี้ ข้อแม้หนึ่งของเราคือ เงื่อนไขของเขาคือ เขาต้องเข้าร่วมโครงการอบรมส่งเสริมอาชีพกับเราด้วย ดังนั้น เราจึงเลือกคนที่สมัครใจเข้ามาเอง เพราะบางคนอาจไม่อยากทำงานหรืออยู่ภายใต้เงื่อนไขอะไรอีกแล้ว ฝึกอาชีพ ต้องสัญญากับเราต้องจ่ายเงินคืนอีกครึ่ง ดังนั้นหากเขาไม่มีงานก็ไม่มีรายได้ ทางห้องเช่าต่างๆ เขาเองก็เดือดร้อนเหมือนกัน เศรษฐกิจไม่ดี ทุกคนต้องปรับตัวกันหมด" ภรณี กล่าว

นอกจากนั้น ยังเผยต่อว่า สสส. จะสนับสนุนจนกระทั่งเห็นต้นแบบ แนวทาง เมื่อรู้แล้วว่าปัญหาคืออะไร และควรเข้าไปเสริมอะไรจึงจะตรงกับความต้องการ และจะทำให้คนไร้บ้านสามารถยืนได้เองในระยะยาว

ความสำเร็จที่เกิดขึ้น ได้มีการถอดบทเรียนสำคัญหลายอย่างที่ต้องนำไปปรับปรุงในเรื่องการพัฒนาคุณภาพชีวิตคนไร้บ้าน เช่น ผลสำรวจสะท้อนว่า กระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (พม.) ควรจัดที่อยู่อาศัยให้คนไร้บ้านในเมือง ไม่ใช่ให้เขาไปอยู่ชานเมือง ซึ่งไม่สามารถประกอบอาชีพได้ แม้จะมองว่ามีที่นอน แต่ขัดกับการดำรงชีวิต การให้เขาอยู่ในเมืองเป็นการแก้ปัญหาและตอบโจทย์เรื่องอาชีพของเขาได้

กทม. ร่วมหนุนนโยบาย

ล่าสุด เมื่อวันพุธที่ 8 มิถุนายน 2565 สสส. ยังร่วมกับ กรุงเทพมหานคร จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กรมพัฒนาสังคมสวัสดิการ และภาคีเครือข่าย ได้ลงพื้นที่จุดประสานงานช่วยเหลือคนไร้บ้านหัวลำโพง ผสานความร่วมมือภาคส่วนต่างๆ หนุนเสริมและช่วยเหลือกลุ่มเปราะบางจากภาวะไร้บ้าน และการตั้งหลักชีวิตของคนไร้บ้านในพื้นที่สาธารณะ พร้อมหารือแนวทางความร่วมมือผลักดันนโยบายคนไร้บ้าน และการป้องกันกลุ่มเปราะบางในการเข้าสู่ภาวะไร้บ้าน หรือ "คนไร้บ้านหน้าใหม่" พร้อมตั้งเป้าฟื้นโครงการ "บ้านอิ่มใจ"

ศานนท์ หวังสร้างบุญ รองผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร กล่าวว่า กทม. ไม่อยากให้เรียกคนกลุ่มนี้ว่า "คนไร้บ้าน" จึงร่วมกันผลักดันให้เกิดนโยบายเพื่อดูแลคนกลุ่มนี้ร่วมกับ สสส. พม. เครือข่ายนักวิชาการ และภาคประชาสังคม โดย กทม. สนับสนุนโครงการที่อยู่อาศัยคนละครึ่ง ของ สสส. และภาคีเครือข่าย  

"การลงพื้นที่ดูโครงการที่อยู่อาศัยคนละครึ่งถือเป็นต้นแบบที่ดี ที่จะเป็นโมเดลฟื้นฟูโครงการอิ่มใจ เพื่อคนไร้บ้านกลับมาอีกครั้ง โดยจะนำเรื่องนี้ไปพัฒนาต่อ โดยจะเน้นให้ที่อยู่อาศัยกับที่ทำงานของคนไร้บ้านใกล้กัน เพื่อให้ไม่เป็นอุปสรรคในการตั้งหลักชีวิต" รองผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร กล่าว