อายุ 70 ที่มีความหมายใน 'สังคมสูงวัย'

เพื่อนๆ ผมและคนที่ผมรู้จักส่วนใหญ่ขณะนี้เป็นคนสูงวัย อายุมากขึ้น คือเลย 65 ปี อยู่ในวัย "เกษียณ" ตามความเข้าใจของคนไทย

โจทย์นี้ทำให้ความหมายของสังคมสูงวัยได้เปลี่ยนไป เพราะจำนวนคนสูงวัยจะมีมากขึ้นเรื่อยๆ โดยเฉพาะในประเทศกำลังพัฒนา ปัจจุบันอัตราส่วนประชากรสูงวัยในประเทศกำลังพัฒนาสูงกว่าในประเทศอุตสาหกรรม และอัตราส่วนอาจเพิ่มเป็นสองในสามในปี 2030 และสามในสี่ในปี 2050 คนสูงวัยเหล่านี้มีทั้งความรู้ ประสบการณ์ เงินออมสะสม และกำลังซื้อ คำถามคือ เราจะใช้ประโยชน์จากประชากรสูงวัยเหล่านี้อย่างไร เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับเศรษฐกิจและสังคม เป็นโจทย์ที่นโยบายเศรษฐกิจของประเทศจะต้องให้ความสำคัญ เพื่อสร้างสังคมสูงวัยให้เป็นโอกาสทางเศรษฐกิจ นี่คือทิศทางที่นโยบายสังคมสูงวัยของประเทศเราจะต้องเดิน เพื่อสร้างโอกาสทางเศรษฐกิจให้เกิดขึ้น เพราะถ้าเรามองสังคมสูงวัยเป็นต้นทุนอย่างที่เป็นอยู่ ประเทศเราก็ไม่มีทรัพยากรที่จะดูแลความเป็นอยู่ของสังคมสูงวัยได้เพียงพอ ดังนั้นโจทย์ของเราคือ ทำอย่างไรให้คนไทยอายุ 70 ปี เป็นวัยทองที่มีความหมายในสังคมสูงวัย

เราจะใช้ประโยชน์จากประชากรสูงวัยเหล่านี้อย่างไร เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับเศรษฐกิจและสังคม เป็นโจทย์ที่นโยบายเศรษฐกิจของประเทศจะต้องให้ความสำคัญ เพื่อสร้างสังคมสูงวัยให้เป็นโอกาสทางเศรษฐกิจ

ในเรื่องนี้ ผมคิดว่าจุดเริ่มต้นที่จะทำให้คนในประเทศมองสังคมสูงวัยเป็นโอกาศทางเศรษฐกิจ ต้องเริ่มจากคนในวัยเกษียณ หรือคนในสังคมสูงวัยเองที่ต้องมองโลกต่างไปจากเดิม

1.ต้องมองว่า อายุเป็นเพียงตัวเลข และจำนวนปีในอายุที่มากขึ้นไม่ได้บ่งบอกถึงความเข้มแข็งของสุขภาพที่ต้องลดลงเหมือนสมัยก่อน คือ อายุตามปีปฏิทิน(Chronological age) กับ อายุตามชีวภาพ คือ อายุที่สื่อถึงสภาวะร่างกายที่แท้จริง (Biological age) นับวันจะต่างกัน เพราะคนเราอายุยืนขึ้น ทำให้คนอายุ 60 ปัจจุบันสุขภาพและความพร้อมที่จะทำอะไรต่อมีสูงกว่าคนในอดีตมาก ทำให้อายุไม่ได้เป็นเหตุผลหรือข้อแก้ตัวที่จะไม่ทำอะไร หรือไม่ยอมทำอะไร เรายังสามารถทำงานได้และพึ่งตัวเองได้อีกมาก

2.คนที่อายุกว่า 60 ทำงานมาแล้วอย่างน้อย 40 ปี ต้องถือว่า ผ่านร้อนผ่านหนาวมามาก มีประสบการณ์และได้เรียนรู้อะไรต่างๆ มากมาย ทั้งดีและไม่ดี บางเรื่องเป็นประสบการณ์ที่หายากที่บางคนอาจไม่เคยมีในชั่วชีวิตหนึ่ง สิ่งเหล่านี้มีค่า ที่ต้องมองว่าเป็นความเข้มแข็งไม่ใช่จุดอ่อน ในทางการแพทย์ การศึกษาวิจัย มีข้อมูลว่าสมองที่เต็มไปด้วยประสบการณ์และความรู้กว่า 40 ปี ต้องถือเป็นสินทรัพย์ หรือ asset ไม่ใช่เป็น liabilities หรือ หนี้สิน

3.เมื่ออายุยืนยาวขึ้น เวลาหลังเกษียณอายุของแต่ละคนก็จะมากขึ้น อย่างน้อยก็อีก 17 ถึง 20 ปี ที่เราสามารถใช้เวลาเหล่านี้เป็นโอกาสที่จะทำอะไรแตกต่างจากที่เคยทำ ที่เราจะทำอะไรให้เป็นประโยชน์อย่างที่เราอยากทำ ถือเป็นโอกาสที่สองของชีวิตก็ว่าได้ ที่จะใช้ชีวิตอย่างมีคุณค่าอย่างที่เราอยากทำ ทั้งเพื่อตัวเองและส่วนรวมเพื่อให้ช่วงเวลาหลังเกษียณเป็นอีกหนึ่งช่วงเวลาของชีวิตที่มีความหมาย

นี่คือจุดเริ่มต้นที่จะนำสังคมสูงวัยไปสู่การเป็นโอกาสทางเศรษฐกิจ และญี่ปุ่น ซึ่งเป็นประเทศแนวหน้าของสังคมสูงวัยก็ได้ทำให้เห็นแล้ว คนญี่ปุ่นส่วนใหญ่ไม่ต้องการหยุดทำงานเมื่ออายุ 65 และร้อยละ 40 ของคนที่อายุมากกว่า 60 ปี ยังทำงานอยู่ ไม่เกษียณ และต้องการทำงานต่อไปจนกว่าสุขภาพจะไม่อำนาย ขณะที่อีกร้อยละ 35 อยากทำงานจนถึงอายุ 70 ทำให้ญี่ปุ่นมีสัดส่วนคนสูงวัยที่ยังทำงานอยู่มากที่สุดในกลุ่มประเทศอุตสาหกรรม คือ ร้อยละ 22 – 23 ของกำลังแรงงานเป็นผลจากคนสูงวัยเองที่อยากทำงาน และคุณค่าที่สังคมให้กับคนสูงวัยที่ทำงานที่ยังสร้างประโยชน์ให้กับเศรษฐกิจและสังคม นี่คือสังคมสูงวัยญี่ปุ่นที่ได้เปลี่ยนไป

ช่วงที่ผมสอนหนังสือที่ญี่ปุ่น ตอนต้นปี เพื่อนช่าวญี่ปุ่นผมคนหนึ่ง เป็นศาสตราจารย์เศรษฐศาสตร์และเป็นคนในสังคมสูงวัยที่ยังทำงานอยู่ ได้พูดถึงหนังสือเล่มหนึ่งชื่อ “จะอยู่อย่างไรอย่างมีความสุขเมื่ออายุ 70 (How to enjoy life at 70) เขียนโดย มาริโกะ แบนโด (Mariko Bando) นักเขียนสุภาพสตรี ชื่อดังของญี่ปุ่น ที่สร้างแรงบันดาลใจให้คนญี่ปุ่นใช้ชีวิตหลังเกษียณอย่างมีความหมาย มองว่า อายุ 70 คือวัยทองของคนญี่ปุ่นที่ในอนาคต อาจมีอายุขัยเฉลี่ยมากถึง 100 ปี หนังสือให้คำแนะนำอย่างน่าสนใจเกี่ยวกับการใช้ชีวิตวัยเกษียณไว้สิบข้อ ผมขอสรุปสิบข้อนี้เป็นสามข้อหลัก ตามความไม่เป็นภาษาญี่ปุ่นของผม ดังนี้ 

1.อย่าใช้อายุเป็นข้อแก้ตัว อย่าทำตัวเหมือนชีวิตได้จบแล้ว คือไม่ยอมทำอะไรอ้างอายุ เช่น บอกว่ามันช้าไปแล้ว ไม่มีประโยชน์ที่จะลองอะไรใหม่ๆ ตรงกันข้าม ต้องคิดเสมอว่า เรายังเติบโตได้อีก ต้องพยายามหาอะไรทำ ไปไหนมาไหนทุกวัน อย่ารีบร้อนที่จะไม่ใช้ชีวิต อดีตคืออดีต ภูมิใจในตัวเอง อย่าเปรียบเทียบกับคนอื่น คนอื่นคือคนอื่น อย่าปฏิเสธตัวเอง เราผ่านชีวิตมาเยอะ และนี่คือเรา 

2.อารมณ์ดีเสมอ ให้ความสำคัญและซาบซึ้งในภาระหน้าที่ที่มีและทำหน้าที่ให้ดี จำและตอบแทนคนที่ดีกับเรา ช่วยเหลือคนอื่นเท่าที่จะทำได้ มองคนในแง่ดี ยินดีกับความสำเร็จของคนรอบข้าง และเน้นส่วนที่ดีของทุกคน โดยเฉพาะคนรุ่นหนุ่มสาว

3.แต่งกายดีเสมอ นึกว่าวันนี้เป็นวันที่เราอายุน้อยสุด คือน้อยกว่าพรุ่งนี้ แต่งตัวเต็มที่ อย่าไปกังวลเรื่องสุขภาพจนเกินไป ยอมรับมันถ้าเราเจ็บป่วย ให้เวลากับตัวเอง อยู่ตามลำพังบ้าง มีความสุขกับเวลาเงียบๆ ของตัวเอง

นี่คือสังคมสูงวัยที่กำลังปรับตัว เป็นตัวอย่างของการปรับตัวของสังคม นโยบาย และระดับบุคคล