ประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ พัฒนาลุ่มน้ำเลย

ลุ่มน้ำเลย เป็นลุ่มน้ำสาขาของลุ่มน้ำโขงตะวันออกเฉียงเหนือ  มีแม่น้ำเลยเป็นแม่น้ำสายหลัก ที่มีต้นน้ำมาจากอำเภอภูหลวง จังหวัดเลย ซึ่งเป็นพื้นที่สูงลาดชัน จากนั้นจะไหลลงสู่พื้นที่ต่ำตอนกลางผ่านที่ราบเชิงเขาในเขต อำเภอวังสะพุง และที่ราบในเขตอำเภอเมือง ก่อนจะไหลคดเคี้ยวตามสภาพธรรมชาติของลำน้ำลงสู่แม่น้ำโขงที่ อำเภอเชียงคาน รวมความยาว 230 กิโลเมตร มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 3,560 ตารางกิโลเมตร และมีปริมาณน้ำท่ามากถึง 1,130 ล้านลูกบาศก์เมตรต่อปี 

ในช่วงฤดูฝนนับตั้งแต่เดือนกรกฎาคมถึงเดือนสิงหาคม ปีใดที่เกิดฝนตกหนักทางพื้นที่ต้นน้ำ ระดับน้ำแม่น้ำเลยจะยกตัวสูงขึ้น และหากในช่วงเวลาดังกล่าวมีน้ำโขงหนุน ก็จะทำให้น้ำในแม่น้ำเลยไม่สามารถระบายลงน้ำโขงได้  ส่งผลให้น้ำเอ่อล้นตลิ่งเข้าท่วมเขต อำเภอวังสะพุง อำเภอเมือง และอำเภอเชียงคาน   

ส่วนในฤดูแล้ง ด้วยสภาพภูมิประเทศที่มีความลาดชันและมีแหล่งเก็บกักน้ำน้อย ที่สำคัญท้องแม่น้ำมีลักษณะเป็นทราย ไม่อุ้มน้ำ  จึงเป็นสาเหตุทำให้น้ำในแม่น้ำเลยเหือดแห้งอย่างรวดเร็ว เกิดปัญหาภัยแล้งซ้ำซากเกือบทุกปี

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รัชกาลที่ 9 ทรงห่วงใยในปัญหาความเดือดร้อนของราษฎรในพื้นที่ลุ่มน้ำเลยอย่างมาก โดยเมื่อวันที่ 20 พฤศจิกายน 2520  ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้อธิบดีกรมชลประทานในขณะนั้น พร้อมด้วยเจ้าหน้าที่ชลประ ทานเข้าเฝ้าฯ ที่พระตำหนักภูพานราชนิเวศน์ และได้มีพระราชดำรัสในการแก้ปัญหาลุ่มน้ำเลย ความตอนหนึ่งว่า

“...ควรพิจารณาวางโครงการชลประทานลุ่มน้ำเลย โดยเฉพาะอย่างยิ่งควรพิจารณาสร้างฝายทดน้ำหรือเขื่อนทดน้ำ ตามความเหมาะสมในลําน้ำเลยตอนล่าง เพื่อส่งน้ำให้แก่พื้นที่เพาะปลูกผืนใหญ่สองฝั่งแม่น้ำเลย ในเขตอําเภอเชียงคาน โดยระบายน้ำจากเขื่อนเก็บกักน้ำในลุ่มน้ำเลยตอนบน มาเสริมปริมาณน้ำธรรมชาติที่ฝายทดน้ำหรือเขื่อนทดน้ำตอนล่างเพื่อจัดหาน้ำให้ราษฎรในลุ่มน้ำเลยใช้ทำการเพาะปลูกทั้งในฤดูฝนและฤดูแล้ง และมีน้ำใช้เพื่อการอุปโภคบริโภคได้ตลอดทั้งปี...” 

กรมชลประทานได้น้อมนำแนวพระราชดำรัสดังกล่าว มาได้ดำเนินโครงการพัฒนาแหล่งน้ำในหลายขนาดและประเภท ในลุ่มน้ำเลยอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน ประกอบด้วยการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดกลางและขนาดเล็กรวม 59 แห่ง ฝายทดน้ำและอาคารบังคับน้ำในลำน้ำเลยและลำน้ำสาขารวม 65 แห่ง สามารถเก็บกักน้ำได้รวม 86 ล้านลูกบาศก์เมตร คิดเป็น เพียงแค่ 8 เปอร์เซ็นต์ของปริมาณน้ำท่าลุ่มน้ำเลยเท่านั้น ด้วยเหตุนี้การแก้ปัญหาน้ำในลุ่มน้ำเลยจึงยังไม่สัมฤทธิ์ผล โดยเฉพาะในพื้นที่ตอนล่างในเขต อำเภอเชียงคาน ทำให้ราษฎรยังประสบปัญหาน้ำท่วม ภัยแล้งอยู่

“เพื่อแก้ปัญหาของลุ่มน้ำเลยได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น คณะรัฐมนตรีจึงมีมติอนุมัติให้กรมชลประทานดำเนินงานโครงการประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ บริเวณลุ่มน้ำเลยตอนล่าง เมื่อวันที่ 10 ตุลาคม 2560 ระยะเวลาดำเนินการปี 2560-2567 และขอขยายระยะเวลาถึงปี 2570”  นายสุนทร คำศรีเมือง ผู้อำนวยการสำนักงานก่อสร้างชลประทานขนาดใหญ่ที่ 5 กรมชลประทาน กล่าว

โครงการประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ  เป็นโครงการพัฒนาแหล่งน้ำอเนกประสงค์ ที่ช่วยบรรเทาภัยอันเกิดจากน้ำหลากและน้ำแล้ง ประกอบด้วยงาน 4 งานหลักสำคัญดังนี้ 

1. ประตูระบายน้ำศรีสองรักเป็นประตูระบายน้ำหลัก สร้างปิดกั้นคลองลัดตัดใหม่ของแม่น้ำเลย เชื่อมต่อลงแม่น้ำโขง บานประตูเป็นประเภทบานตรง กว้าง 15.00 เมตร สูง 13.20 เมตร จำนวน 5 ช่อง สามารถระบายน้ำได้ 2,500 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที ปัจจุบันมีผลการดำเนินงานไปแล้ว 90 เปอร์เซ็นต์ ล่าช้ากว่าแผน เนื่องจากติดสถานการณ์แพร่ระบาดโควิด ทั้งนี้ คาดว่าจะแล้วเสร็จสมบูรณ์ภายในปี 2568  

 2. ประตูระบายน้ำ ลำน้ำเลยเป็นประตูระบายน้ำสร้างปิดกั้นแม่น้ำเลย เป็นประตูระบายน้ำแบบบานตรง กว้าง 10.00 เมตร สูง 12.50 เมตร จำนวน 2 ช่อง สามารถระบาย 400 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที    พร้อมก่อสร้างประตูเรือสัญจรแบบ NAVIGATION LOCK กว้าง 10 เมตร ยาว 77 เมตร เพื่อรักษาระบบนิเวศน์และเป็นเส้นทางคมนาคมทางน้ำ ขณะนี้ดำเนินการเสร็จเรียบร้อยแล้ว   

3.พนังกั้นน้ำฝั่งซ้ายขวาในจุดลุ่มต่ำ ความยาวรวม 37 กิโลเมตร ปัจจุบันดำเนินการไปแล้ว 10 กิโลเมตร   

และ 4. สถานีสูบน้ำฝั่งซ้าย  2 แห่ง ฝั่งขวา 2 แห่ง พร้อมระบบส่งน้ำความยาวรวม 99 กม. ปัจจุบันสถานีสูบน้ำฝั่งขวา พร้อมระบบส่งน้ำแล้วเสร็จ 1 แห่ง ที่เหลืออยู่ระหว่างการออกแบบและเตรียมความพร้อมสำรวจแนวท่อส่งน้ำเพื่อพื้นที่การเกษตร และจะดำเนินการก่อสร้างในปีถัดไป

เมื่อโครงการก่อสร้างเสร็จสมบูรณ์จะสามารถเปิดพื้นที่ชลประทานได้ทั้งสองฝั่งลำน้ำเลยตอนล่าง ทั้งในช่วงฤดูฝน 72,500 ไร่ ฤดูแล้ง 18,100 ไร่ รวมถึงสร้างความมั่นคงด้านน้ำเพื่อการอุปโภคบริโภคสำหรับราษฎรรวม 44 หมู่บ้านในตำบลเชียงคาน ตำบลนาซ่าว ตำบลเขาแก้ว ตำบลปากตม ตำบลธาตุ  ตำบลจอมศรี และตำบลหาดทรายขาว อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย

อย่างไรก็ตาม แม้ขณะนี้โครงการประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จะยังอยู่ระหว่างการก่อสร้าง แต่ในช่วงฤดูฝนปี 2567 ที่ผ่านมาสามารถช่วยบรรเทาสถานการณ์อุทกภัยที่เกิดจากแม่น้ำโขงหนุนสูงได้อย่างมีประสิทธิภาพและเห็นผลเป็นรูปธรรม

ผู้อำนวยการสำนักงานก่อสร้างชลประทานขนาดใหญ่ที่ 5 กล่าวว่า  จากสาเหตุที่ช่วงฤดูฝนที่ผ่านมาน้ำในลำน้ำโขงสูงกว่าปกติ ซึ่งปกติอัตราการไหลของลำน้ำโขงตอนบนในช่วงเดือนตุลาคมของทุกปี จะอยู่ที่ประมาณ 11,900 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที แต่ในปีนี้เพิ่มสูงเป็น 23,000 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที จึงทำให้ระดับน้ำโขงบริเวณ อำเภอชียงคาน สูงกว่าระดับน้ำในลำน้ำเลยเป็นเวลานานถึง 1 สัปดาห์ ประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริได้ทำหน้าที่ปิดกั้นน้ำจากแม่น้ำโขงไม่ให้หนุนเข้ามาสมทบกับน้ำฝนในพื้นที่ สามารถลดปัญหาน้ำท่วมในลุ่มน้ำเลยตอนล่างได้อย่างมีประสิทธิภาพ และเมื่อระดับน้ำโขงลดลง ก็ได้เปิดบานประตูเพื่อระบายน้ำในแม่น้ำเลยให้ไหลลงสู่แม่น้ำโขง

ในช่วงปลายฤดู กรมชลประทานยังได้ดำเนินการเก็บกักน้ำไว้ในลำน้ำจนเต็มศักยภาพ จำนวน 6 ล้านลูกบาศก์เมตรตามแนวทางของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ซึ่งจะสามารถส่งน้ำให้พื้นที่การเกษตรทางฝั่งขวาของแม่น้ำเลยได้ประมาณ 1,500 ไร่ในฤดูแล้งปีนี้

นอกจากนี้ กรมชลประทานยังบูรณาการร่วมกับหน่วยงานในกระทรวงเกษตรและสหกรณ์  ได้แก่ กรมส่งเสริมการเกษตร กรมวิชาการเกษตร กรมพัฒนาที่ดิน กรมประมง กรมปศุสัตว์ เป็นต้น นำผลงานการวิจัยเรื่องความเหมาะสมระหว่างพืชที่ปลูกกับสภาพแวดล้อมถ่ายทอดสู่เกษตรกรในพื้นที่ เพื่อเพิ่มผลผลิตลดต้นทุน ลดการสูญเสีย อีกทั้งยังได้ผลผลิตคุณภาพและมีมูลค่าสูงขึ้น  ซึ่งจะทำให้เกษตรกรมีทางเลือกในการทำเกษตรกรรมได้มากขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการทำประมง ปศุสัตว์ เพาะปลูกพืชสวน พืชไร่ และอาชีพอื่นๆ 

โครงการประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ ไม่เพียงแต่จะสามารถจัดหาน้ำให้ราษฎรในลุ่มน้ำเลยใช้ทำการเพาะปลูกได้ทั้งในฤดูฝนและฤดูแล้ง รวมทั้งมีน้ำใช้เพื่อการอุปโภคบริโภคได้ตลอดทั้งปีสมตามพระราชดำรัสในหลวงรัชกาลที่ 9 เท่านั้น แต่ยังมีส่วนสนับสนุนยุทธศาสตร์จังหวัดเลยในด้านการท่องเที่ยวอีกด้วย  

โดยได้มีการออกแบบก่อสร้างให้สอดคล้องกับรูปแบบสถาปัตยกรรมที่เป็นสัญญลักษณ์ประจำจังหวัดเลย ด้วยการนำหัวผีตาโขน มาประดับตกแต่งไว้ที่ตอม่อประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริ พร้อมประดับไฟส่องสว่างเพื่อความปลอดภัยและความงดงามของทัศนียภาพในยามราตรี โดยได้มีการก่อสร้างหอชมทัศนียภาพขนาดความสูง 28 เมตร รวม 6 แห่ง  

ประตูระบายน้ำศรีสองรักอันเนื่องมาจากพระราชดำริแห่งนี้ นอกจากจะเป็นแลนด์มาร์กแห่งใหม่ของจังหวัดเลยที่สามารถดึงดูดนักท่องเที่ยวให้มาชมทัศนียภาพลำน้ำและแม่น้ำโขงแล้ว ยังเป็นการสนับสนุนให้ราษฎรในพื้นที่มีรายได้ครัวเรือนเพิ่มมากขึ้น จากการจำหน่ายสินค้าพื้นเมือง มีร้านอาหาร และมีกิจกรรมเพื่ออำนวยความสะดวกและความรื่นรมย์ให้กับผู้มาเยือน อันจะเป็นการขับเคลื่อนเศรษฐกิจของจังหวัดเลยให้เจริญเติบโตได้อย่างมั่งคั่ง มั่นคง และยั่งยืนตลอดไป