'กาดไทลื้อ’ ทุนวัฒนธรรม ฟื้นฟูเศรษฐกิจชุมชน

หลังจากจากสถานการณ์การระบาดของไวรัสโควิด-19 ชุมชนต้องดำเนินชีวิตรูปแบบใหม่แตกต่างจากอดีต หรือ ‘New Normal’ ปรากฎการณ์ดังกล่าวนับเป็นความท้าทายของการกลับมาเปิด ‘ตลาดวัฒนธรรม’ ซึ่งเป็นตลาดที่เกิดจากงานวิจัยที่นำ ‘ทุนทางวัฒนธรรม’ แปลงเป็น ‘ทุนเชิงเศรษฐกิจ’ ซึ่งการกลับมาของตลาดวัฒนธรรมชุมชน เป็นความพยายามในฟื้นฟูศักยภาพทางเศรษฐกิจและธุรกิจของชุมชนในรูปแบบใหม่

ปณิธาน ประมูล อาจารย์คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์และศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยพะเยา นักวิจัยผู้ประสานงานโครงการในพื้นที่ กล่าวถึงการทำงาน ‘ตลาดวัฒนธรรมชุมชนไทลื้อ’ ว่า เป็นโครงการวิจัยการพัฒนาทุนทางวัฒนธรรมชุมชนผ่านกลไกองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและประชาสังคม เพื่อเพิ่มศักยภาพและพัฒนาเศรษฐกิจชุมชนในพื้นที่ ภายใต้โครงการมหาวิทยาลัยศิลปากร ทุน ‘แผนงานพัฒนาภูมิภาคและจังหวัด 4.0 (SIP)’ ผ่าน สกสว. พื้นที่ทางวัฒนธรรมชุมชนไทลื้อ อำเภอเชียงคำ จังหวัดพะเยา โดยมี รศ.ดร.สุพรรณี ฉายะบุตร เป็นหัวหน้าโครงการ และ ดร.ธนภณ วัฒนกุล เป็นนักวิจัยหลัก

“คณะวิจัยได้ทำประชาคมระดมสมองกับคนในพื้นที่โดยมีตัวแทนชุมชนทั้ง 5 หมู่บ้านเข้าร่วม โดยใช้แผนที่ทางวัฒนธรรม (Culture Mapping) เข้ามาพูดคุยเพื่อให้คนในชุมชนเห็นชุดข้อมูลหรือทุนทางวัฒนธรรมที่มีร่วมกัน และเป็นการสร้างพื้นที่ สร้างโอกาสให้คนในชุมชนเกิดการแลกเปลี่ยนเพื่อให้เกิดการรับรู้และเห็นสถานะในปัจจุบันของทุนทางวัฒนธรรรมชุมชนของตัวเอง เพื่อสามารถนำทุนที่มีอยู่ออกมาใช้ให้เกิดประโยชน์”

อาจารย์ปณิธาน เปิดเผยว่า ตลาดวัฒนธรรมไทลื้อ เป็นตลาดเชิงวัฒนธรรม 1 ใน 18 พื้นที่ทางวัฒนธรรมชุมชน ที่โครงการฯ ดำเนินการในลักษณะของการไปกระตุ้นให้เกิดประชาคมวัฒนธรรมให้เข้มแข็ง ด้วยการศึกษาสำรวจและลงพื้นที่ชุมชนเกี่ยวกับการอนุรักษ์และส่งเสริมทุนทางศิลปวัฒนธรรมชุมชน รวมทั้งประวัติศาสตร์ของพื้นที่ นำไปสู่แผนที่ทางวัฒนธรรมชุมชนที่ชี้ให้เห็นถึงฐานทรัพยากรที่มีอยู่ในท้องถิ่น เพื่อนำไปพัฒนาต่อยอดสร้างมูลค่า ซึ่งการทำงานวิจัยดังกล่าวเป็นการสร้างคุณค่าจากทุนทางวัฒนธรรมชุมชนเป็นทุนเชิงเศรษฐกิจ โดยมีประชาคมวัฒนธรรมในพื้นที่เป็นกลไกขับเคลื่อนร่วมกับภาครัฐหรือองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ที่นำไปสู่การจัดพื้นที่ตลาด ในรูปแบบ ‘ตลาดวัฒนธรรม’ ตามอัตลักษณ์ท้องถิ่นนั้นๆ

ปณิธาน ประมูล

“ในพื้นที่ชุมชนมีตลาดประจำทั้งตอนเช้าและตอนเย็นเป็นตลาดสดมีของขายทั่วไป ส่วนเรื่องการจัดกิจกรรมด้านวัฒนธรรม ทางอำเภอจะมีเทศกาลงานสืบสานตำนานไทลื้อ ซึ่งมีการจัดประจำทุกปีต่อเนื่องมากว่า 20 ครั้ง เป็นลักษณะงานประจำปี เป็นรูปแบบงานอีเวนท์ จัดในช่วงเดือนมีนาคมและเดือนพฤษภาคม ซึ่งการทำงานวิจัยครั้งนี้ คณะผู้วิจัยนำโจทย์ตรงนี้มาทำงานด้วยการร่วมคิดร่วมออกแบบกับชุมชน เพื่อให้งานอีเวนท์เหล่านี้กลายเป็นวิถีวัฒนธรรมชุมชนที่อยู่ในชีวิตประจำวันมากขึ้น 

เริ่มจากการสร้างความถี่ในการจัดงานจากปีละ 1 ครั้ง ขยับขึ้นมาเป็นเดือนละ 1 ครั้ง แล้วขยับมาเป็นอาทิตย์ละ 1 ครั้ง จนปัจจุบันสามารถทำได้ทุกวันจันทร์-ศุกร์ เพื่อเป็นแนวทางในการดำเนินการและให้ชุมชนเห็นว่างานวัฒนธรรมหรือกิจกรรมทางวัฒนธรรมสามารถสร้างรายได้ สร้างอาชีพให้กับชุมชนได้ทุกวัน ขณะที่ในมุมของนักท่องเที่ยวที่เคยมาเที่ยวงานประจำปีของไทลื้อ เขาก็สามารถมาเที่ยวได้งานวัฒนธรรมชุมชนได้ทุกวันเช่นกัน”

ทั้งนี้ ตลาดวัฒนธรรมไทลื้อ เป็นการบริหารงานโดยภาคประชาสังคมไทลื้อ อ.เชียงคำ จ.พะเยา โดยมีภาคีเครือข่ายในพื้นที่เข้ามาร่วมสนับสนุนการทำงาน ซึ่งประกอบด้วย ผู้ใหญ่บ้านทั้ง 5 หมู่บ้าน ในพื้นที่ตำบลหย่วน อ.ชียงคำ จ.พะเยา ได้แก่ บ้านธาตุสบแวน หมู่ที่ 1 และหมู่ที่ 2, บ้านหย่วน หมู่ที่ 3, บ้านมางหมู่ที่ 4 และบ้านดอนไชยหมู่ที่ 5, ร่วมกับภาคีอื่นๆ เช่น อบต.เชียงคำ, อบต.หย่วน , มหาวิทยาลัยพะเยา โดยเปิดโอกาสให้คนในชุมชนสามารถขายสินค้าที่เกี่ยวกับวัฒนธรรมชุมชนของตัวเอง เช่น อาหารไทลื้อ เสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่ม หรือการแสดงเกี่ยวกับวัฒนธรรมชุมชนไทลื้อ เปิดตลาดตั้งแต่เวลา 16.00-19.00 น.วันจันทร์ถึงวันศุกร์ โดยหมุนเวียนไปทั้ง 5 หมู่บ้าน

สำหรับพื้นที่ในการจัดตลาด ทางชุมชนจะใช้จุดสำคัญของหมู่บ้าน เช่น ลานวัฒนธรรมชุมชน ลานวัดในชุมชน หรือ ศูนย์สินค้าโอทอป เพื่อหนุนเสริมให้สถานที่ดังกล่าวเกิดความคึกคักขึ้น โดยพ่อค้าแม่ค้าในตลาดแต่งกายชุดไทลื้อและนำวัตถุดิบที่มีอยู่ในชุมชนหรืองานหัตถกรรมชุมชนมาขาย พร้อมทั้งมีดนตรีพื้นบ้าน ศิลปะการแสดง การสาธิตการทอผ้า ทำกับข้าว ทำขนมดั้งเดิมของชาวไทลื้อ ให้ผู้มาเยือนและนักท่องเที่ยวได้ชมด้วย

“ร้านค้าที่เข้าร่วมกว่า 70 ร้านค้า โดยในช่วงปลดล็อกที่ผ่านมาเริ่มมีคนในพื้นที่และนักท่องเที่ยวเข้ามาจับจ่ายซื้อของมากขึ้น ส่วนมาตรการในการรับมือโควิด-19 จะมีการตรวจวัดอุณหภูมิจากเจ้าหน้าที่สาธารณสุข โดยให้ผู้ซื้อและผู้ขายสวมหน้ากากตลอดเวลา มีบริการเจลล้างมือ มีการเว้นระยะห่างของการขายสินค้า ซึ่งเป็นมาตรการที่เราตั้งไว้ทุกตลาด และเพื่อเป็นการคืนกำไรแก่ผู้บริโภคทางตลาดมีโปรโมชั่น คือคนที่มาจับจ่ายซื้อสินค้าในตลาดสามารถหยิบสินค้าในชุมชนที่อยู่ตรงโต๊ะปันสุขฟรี คนละ1 ชิ้น เป็นส่วนที่ผู้ขายแต่ละร้านรวบรวมมาวางไว้ ทั้งผักผลไม้ อาหาร งานหัตถกรรม หรือของที่มีในชุมชน ใครมีอะไรก็เอามาวางไว้ตรงกลางเป็นการแบ่งปันเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ของคนในชุมชน”

อย่างไรก็ตาม จากผลการสำรวจและเก็บข้อมูลการทำงานที่ผ่านมา พบว่าตลาดวัฒนธรรมสามารถสร้างเศรษฐกิจในครัวเรือนได้ครัวเรือนละ 1,000-2,000 บาทต่อวัน โดยเฉพาะกลุ่มหัตถกรรมที่มีรายได้เข้ามาอย่างไม่ขาดสาย ซึ่งก่อนหน้านี้กลุ่มดังกล่าวต้องรอตลาดภายนอก งานประจำปี หรือนักท่องเที่ยวขาจรเท่านั้น

อาจารย์ปณิธานยอมรับว่า เมื่อเห็นตัวเลขรายได้การเพิ่มขึ้นของแต่ละครัวเรือนทำให้ผู้วิจัยเห็นถึงศักยภาพของตลาดวัฒนธรรมชุมชน โดยต้องการยกระดับผู้ประกอบการที่มีผลิตภัณฑ์คล้ายกันให้เป็นวิสาหกิจชุมชน และส่งเสริมผู้ประกอบการรุ่นใหม่ให้เข้ามาเป็นผู้ประกอบการทางวัฒนธรรมในอนาคต