งู ทำไมมีพิษ-ลิ้นสองแฉก ค้นหาคำตอบจากทัวร์ชมโบราณวัตถุต้อนรับปีงู 2568

ต้อนรับปีใหม่ พ.ศ.2568 ซึ่งตรงกับ ปีนักษัตรงูเล็ก หรือ ปีมะเส็ง พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ได้จัดนำชมพิพิธภัณฑ์ในหัวข้อ อาศิรวิษนักษัตร เปิดตำนานอสรพิษ พุทธศักราช 2568

“อาศิรวิษ แปลว่า ผู้มีพิษในเขี้ยว ซึ่งหมายถึงงูนั่นเอง” ศุภวรรณ นงนุช ภัณฑารักษ์ชำนาญการ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร อธิบายความหมายของชื่อหัวข้อการนำชมพิพิธภัณฑ์เป็นกรณีพิเศษในเทศกาลท่องเที่ยวพิพิธภัณฑ์ยามค่ำคืน Night at the Museum Festival ครั้งที่ผ่านมา โดยค้นหา ตำนานเกี่ยวกับงู ซึ่งเชื่อมโยงกับ โบราณวัตถุ ที่จัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑ์

“เราพบว่าคัมภีร์วิษณุปุราณะของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู กล่าวถึงที่มาทำไมงูจึงมีลิ้นสองแฉก นางมณโฑในวรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์ก็มีชาติกำเนิดเกี่ยวกับงู ไตรภูมิพระร่วงมีการจัดลำดับชั้นระหว่างพญานาคกับงูดิน เครื่องถ้วยเบญจรงค์ 5 สี ก็เชื่อมโยงตำนานเกี่ยวกับงูตามที่ปรากฏอยู่ในคัมภีร์ซานไห่จิงของจีน” ศุภวรรณ กล่าวถึงแนวคิดในการนำชม โบราณวัตถุชิ้นสำคัญ ที่สัมพันธ์กับ ปีมะเส็ง ปีงู

 

ประติมากรรมพระอิศวร 

• วัสดุ : สำริด ศิลปะสุโขทัย ต้นพุทธศตวรรษที่ 20 (อายุประมาณ 600 ปี)
• ตำแหน่งจัดแสดง : ห้องสุโขทัย อาคารประพาสพิพิธภัณฑ์
• ตำนานอสรพิษ : ที่มาของพิษงูและเหตุใดงูมีลิ้น 2 แฉก

คัมภีร์วิษณุปุราณะ คัมภีร์สำคัญในศาสนาฮินดูเกี่ยวกับ ‘พระวิษณุ’ หรือเรียกอีกนามหนึ่ง ‘พระนารายณ์’ เทพผู้สร้างผู้ปกป้องคุ้มครองโลก บันทึกไว้ว่า กาลก่อนที่เทวดายังไม่เป็นอมตะ วันหนึ่งพระอินทร์ประทับมาบนหลังช้างเอราวัณ ฤาษีทุรวาสซึ่งเหาะไปเที่ยวสวรรค์กลับมา จึงนำพวงมาลัยที่นางฟ้าร้อยถวายให้ตนถวายให้กับพระอินทร์

พระอินทร์ทรงนำพวงมาลัยวางบนบ่าช้างเอราวัณ กลิ่นหอมของดอกไม้สวรรค์ทำให้ช้างเอราวัณเมาคลั่ง ชูงวงคว้าพวงมาลัยกระทืบทิ้ง

ฤาษีทุรวาสโกรธจัดจึงสาปให้เทวดากำลังลดลงกึ่งหนึ่งเสมอเมื่อรบกับอสูร ทำให้เทวาดาตายลงเป็นจำนวนมาก จึงพากันไปเฝ้าพระนารายณ์เพื่อขอกำลังกลับคืน อย่างน้อยเมื่อรบกับอสูรจะได้ไม่ต้องตาย 

พระนารายณ์ทรงแนะนำให้ทำพิธี กวนเกษียรสมุทร (กวนทะเลน้ำนม ที่บรรทมของพระนารายณ์) ให้เทวดาเก็บสมุนไพรต่างๆ ทิ้งลงในทะเลน้ำนม นำ ‘ภูเขามันทร’ เป็นแกนกลางปักลงในทะเลน้ำนม ใช้พญานาควาสุกรีต่างเชือกพันรอบภูเขา ให้ทั้งสองฝ่ายช่วยกันดึงไปมา

ฝ่ายเทวดาฉลาดเลือกดึงหางพญานาค เมื่อท้องพญานาควาสุกรีเสียดสีกับภูเขามันทรทำให้สำรอกพิษออกมา ฝ่ายอสูรที่ดึงฝั่งหัวพญานาคถูกพิษ จากหน้าตาปกติจึงอัปลักษณ์ตั้งแต่นั้นมา

การกวนเกษียรสมุทรดำเนินไป 1,000 ปี ทำให้เกิด "ของทิพย์" 14 สิ่ง ลอยขึ้นมาจากทะเลน้ำนม หนึ่งในนั้นคือ พิษร้าย ลอยขึ้นมาเป็นสิ่งแรก

พระอิศวรเกรงว่าหากพิษร้ายแพร่ลงไปยังโลกมนุษย์ สัตว์โลกจะตายกันหมด จึงทรงกลืนพิษร้ายเอาไว้

แต่ขณะทรงวักพิษร้ายเข้าพระโอษฐ์ มีพิษส่วนหนึ่งตกกระจายอยู่ตามยอดหญ้า แมงป่องมาเมื่อถึงก็เอาหางจิ้มลงในพิษร้าย แมงป่องจึงมีพิษอยู่ที่หาง

ขณะที่ งูแลบลิ้นเลียเพื่อกลืนกินพิษ ทำให้งูมีพิษและถูกใบหญ้าบาดลิ้นแยกเป็นสองแฉกนับแต่นั้น

 

พระมหาพิชัยราชรถ

• วัสดุ : ไม้แกะสลัก ปิดทองประดับกระจก สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2338
• ขนาด : กว้าง 4.90 เมตร ความยาวพร้อมงอนรถ 18 เมตร  สูง 11.20 เมตร น้ำหนัก 13.7 ตัน ใช้กำลังพลชักลาก 216 คน
• ตำแหน่งจัดแสดง : โรงราชรถ
• ตำนานอสรพิษ : ความแค้นครุฑ-นาค อีกหนึ่งตำนานทำไมงูมีลิ้นสองแฉก

วรรณคดีนิทานศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ระบุว่า พญาครุฑต้องการช่วยมารดาที่หลงกลนาคจนตกเป็นทาสมารดาเหล่านาค จึงอาสาไปนำหนึ่งในของทิพย์ที่ลอยขึ้นมาจากการกวนเกษียรสมุทรคือ น้ำอมฤต ที่เก็บรักษาโดยพระจันทร์มาให้นาคดื่มตามความต้องการของนาค

เมื่อไถ่ตัวมารดาสำเร็จ พญาครุฑระบายแค้นด้วยการออกอุบายให้เหล่านาคชำระกายก่อนดื่มน้ำอมฤต แล้วแอบใช้เท้าเขี่ยคนโทจนน้ำอมฤตหกกระจายอยู่ตามยอดหญ้า นาคเสียดายจึงใช้ลิ้นเลียไปตามใบหญ้า ลิ้นจึงถูกบาดออกเป็นสองแฉก ทำให้งูซึ่งเป็นลำดับชั้นล่างๆ ของนาคมีลิ้นสองแฉกไปด้วย

ในวรรณคดีระบุด้วยว่า ขณะพญาครุฑนำน้ำอมฤตกลับมา พระอินทร์และทวยเทพเข้าขัดขวาง แต่ไม่สามารถต้านทานฤทธิ์พญาครุฑ พระนารายณ์จึงเสด็จมาช่วยแต่ก็มิอาจปราบครุฑลงได้ ไม่มีฝ่ายใดแพ้ชนะ ทั้งสองจึงทำสัญญา ครุฑจะอยู่ในตำแหน่งที่สูงกว่าพระนารายณ์ และจะยอมเป็นพาหนะแห่งพระนารายณ์

ด้วยเหตุนี้พระนารายณ์จึงทรงครุฑ ส่วนครุฑก็ปรากฏอยู่ในธงพระครุฑพ่าห์ที่ปักอยู่เหนือราชรถองค์พระนารายณ์ซึ่งอยู่ในตำแหน่งที่สูงกว่า

รูปเศียรนาค แกะสลักด้วยไม้สักทองบนพระมหาพิชัยราชรถ

ศุภวรรณกล่าวว่า การนำชม พระมหาพิชัยราชรถ ในทัวร์ปีมะเส็ง อาศิรวิษนักษัตร เปิดตำนานอสรพิษ พุทธศักราช 2568 เนื่องจาก พระมหาพิชัยราชรถเป็นหนึ่งในเครื่องประกอบในพระราชพิธีพระบรมศพและพระศพของพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์

ได้รับการสร้างอย่างวิจิตรงดงามตามคติความเชื่อว่าพระมหากษัตริย์เป็นอวตารของพระนารายณ์หรือสมมุติเทพที่จุติลงมายังโลกมนุษย์

เมื่อพระมหากษัตริย์สวรรคตเท่ากับเป็นการเสด็จกลับสู่สวรรค์ชั้นดาวดึงส์บนยอดเขาพระสุเมรุซึ่งเป็นศูนย์กลางของจักรวาล ตอนบนสุดของ ‘พระมหาพิชัยราชรถ’ มี บุษบก เป็นเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศของพระมหากษัตรย์

ลวดลายราชรถส่วนใหญ่สลักด้วย ไม้สักทองเป็นรูปเศียรนาค จำนวนมาก มองเห็นจากทุกด้านของราชรถ 

นาคนั้นหมายถึงแท่นบรรทมพระนารายณ์ตามคติสมมุติเทพ เมื่อพระมหากษัตริย์คืออวตารของพระนารายณ์ การประดิษฐานพระบรมโกศบน พระมหาพิชัยราชรถ จึงเปรียบกับการประทับบนหลังนาค เพื่อเป็นพาหนะแห่งพระเกียรติยศกลับสู่สวรรค์

 

ตู้พระธรรม

• ประวัติ : สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพย์ วังหน้าในรัชกาลที่ 3 โปรดให้สร้างตู้พระธรรม 3 ตู้ สำหรับเก็บพระไตรปิฎก
• ศิลปกรรม : ผนังตู้ด้านหน้าเขียนลายรดน้ำ ผนังตู้ด้านหลังและด้านข้างเขียนภาพจิตรกรรมสีฝุ่นเรื่องรามเกียรติ์
• ตำแหน่งจัดแสดง : พระที่นั่งพุทไธสวรรย์
• ตำนานอสรพิษ : กำเนิดนางมณโฑ

ในวรรณกรรมเรื่อง รามเกียรติ์ กล่าวถึง 4 พระฤาษีผู้มีตบะปักหลักใช้ป่าหิมพานต์บำเพ็ญภาวนา แม่โค 500 ตัวในป่าใกล้กับอาศรมมีใจเลื่อมใส ทุกเช้าจึงพากันมาหยดนมใส่ไว้ในอ่างหนึ่งจนเต็มเพื่อให้พระฤาษีได้ฉันเป็นประจำ ใกล้อ่างนมมีแม่กบอาศัยอยู่ พระฤาษีมีใจเมตตาแบ่งนมให้นางกบเป็นอาหารดำรงชีพเรื่อยมา

“นาคเป็นสัตว์กึ่งเทพ ถือตนมียศมีเกียรติ ไม่สมสู่ข้ามตระกูลและมักดูถูกงูดินว่าเป็นพลเมืองชั้นสอง เพราะมีรูปกายอย่างสัตว์โลกทั่วไป แต่เจ้าหญิงแห่งเมืองนาคกลับสมสู่กับงูดินในป่า

เมื่อฤาษีบังเอิญมาพบเข้าจึงจับแยก เพราะเห็นว่าไม่เหมาะสม ธิดาพญานาคอับอายแทรกแผ่นดินหนีกลับเมืองบาดาล แต่ด้วยกลัวฤาษีจะนำเรื่องนี้มาฟ้องพ่อ จึงแอบขึ้นมาคายพิษลงในอ่างน้ำนม

นางกบเห็นเหตุการณ์ ด้วยความกตัญญูรู้คุณจึงยอมเสียสละชีวิตโดดลงไปในอ่างกินน้ำนมพิษจนตัวตาย

เมื่อฤาษีกลับมาเห็นจึงเกิดความสงสัย เป่ามนต์ให้นางกบฟื้นคืนเพื่อถามหาสาเหตุ เมื่อทราบถึงความกตัญญู จึงชุบกายนางกบเป็นผู้หญิงรูปโฉมงดงาม ตั้งชื่อนางว่ามณโฑและนำไปถวายพระศิวะ ต่อมากลายเป็นนางกำนัลของพระอุมา” ศุภวรรณเล่าชาติกำเนิดของนางมณโฑซึ่งมีความเกี่ยวข้องระหว่างงูดินและนาค

ภาพจิตรกรรมนางมณโฑบรรทมเคียงทศกัณฐ์

ผู้เข้าชม ‘ตู้พระธรรม’ จะได้ชมภาพจิตรกรรมสีฝุ่นขณะหนุมานค้นหานางสีดาในกรุงลงกาแล้วพบทศกัณฐ์บรรทมเคียงข้างนางมณโฑ

 

ภาพจิตรกรรมฝาผนัง ‘ท้าววิรูปักษ์’

ประวัติ : เขียนขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 1ราว พ.ศ.2338 ในสมัยรัชกาลที่ 1 เชื่อว่าเป็นฝีมือช่างชาวอยุธยา เพราะเขียนตามคตินิยมสมัยอยุธยาตอนปลาย
ตำแหน่งจัดแสดง : พระที่นั่งพุทไธสวรรย์ (เหนือกรอบหน้าต่างทั้ง 4 ด้าน)
ตำนานอสรพิษ : คาถาปราบงู

หนึ่งในความสอดคล้องกันระหว่าง ‘คัมภีร์วิษณุปุราณะ’ ของพราหมณ์-ฮินดู และ ‘ไตรภูมิพระร่วง’ ในศาสนาพุทธ คือความเชื่อที่ว่า ทิศทั้ง 4 มีเทวดาสถิตรักษาประจำทิศ รวมเรียกว่า ‘ท้าวจตุโลกบาล’ ประกอบด้วย

1. ท้าวเวสสุวรรณหรือท้าวกุเวร ประจำทิศเหนือ ปกครองยักษ์
2. ท้าววิรุฬหก ประจำทิศใต้ ปกครองครุฑและกุมภัณฑ์
3. ท้าวธตรฐ ประจำทิศตะวันออก ปกครองคนธรรพ์
4. ท้าววิรูปักษ์ ประจำทิศตะวันตก ปกครองนาค

“ภาพจิตรกรรมฝาผนังภายในพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ที่เชื่อมโยงกับตำนานอสรพิษคือภาพเทพชุมนุมชั้นล่างสุดเหนือกรอบหน้าต่าง เป็นภาพท้าวจตุโลกบาล คือเจ้าแห่งครุฑ เจ้าแห่งยักษ์ เจ้าแห่งคนธรรพ์ และเจ้าแห่งนาค เขียนเรียงลำดับเป็นภาพชุดต่อเนื่องกันไปโดยรอบผนังทั้งสี่ด้านของพระที่นั่งฯ” ศุภวรรณ กล่าว 

ภาพจิตรกรรมท้าววิรูปักษ์ (ภาพกลาง)

จิตรกรรมงูหรืองูดินอยู่ใต้ภาพท้าววิรูปักษ์และอยู่ล่างสุดของผนัง

ในตำนานกล่าวว่า ท้าววิรูปักษ์ เป็นเทพผู้มอบ คาถาวิรูปักเข หรือคาถาปราบงูแด่พระพุทธเจ้าสำหรับกำราบบรรดาพญานาค งูและสัตว์มีพิษ ไม่ให้มารบกวนเวลาออกธุดงค์หรือถือศีลในป่า

“ในพระไตรปิฎกมี อหิราชสูตร ที่พระพุทธเจ้าทรงสอนแก่ภิกษุทั้งหลายเพื่อสวดแผ่เมตตาให้กับบรรดาอสรพิษต่างๆ เพื่อให้อยู่ร่วมกันได้ อหิแปลว่างู อหิราชสูตรเป็นคาถาท่อนที่ต่อจากอาฏานาฏิยสูตรซึ่งเป็นคาถาไล่ผีที่เคยใช้สวดไล่โรคห่าสมัยรัชกาลที่ 4 ปัจจุบันใช้ในพิธีสวดภาณยักษ์” ศุภวรรณกล่าว

 

เครื่องเบญจรงค์ 

เครื่องถ้วยเบญจรงค์ ลายราชสีห์ สมัยรัชกาลที่ 3

วัสดุ : เครื่องปั้นดินเผา
ตำแหน่งจัดแสดง : ห้องเครื่องถ้วยในราชสำนัก หมู่พระวิมาน
ตำนานอสรพิษ : เจ้าแม่หนี่วา

เครื่องเบญจรงค์ หรือ ‘เครื่องถ้วย 5 สี’ ประกอบไปด้วยสี ขาว แดง เหลือง เขียว ดำ มีความสัมพันธ์กับวัฒนธรรมหลายชาติในเอเชีย

“เครื่องถ้วย 5 สี เชื่อมโยงตำนานเกี่ยวกับ งู เนื่องจากปรากฏอยู่ในคัมภีร์ ซานไห่จิง ของจีน หรือ ‘คัมภีร์แห่งขุนเขาและท้องทะเล’ ซึ่งกล่าวถึงการกำเนิดโลกและ เจ้าแม่หนี่วา ผู้สร้างมนุษย์และพลเมืองชาวจีนตามความเชื่อของคนจีน” ศุภวรรณ กล่าว

เจ้าแม่หนี่วาคือเทพธิดาผู้นำดินมาบรรจงปั้นเป็นรูปคนทีละคนแล้วเป่าลมหายใจให้มีชีวิต ต่อมาทรงเหนื่อยจากการปั้นมนุษย์ จึงใช้เส้นด้ายจุ่มดินเหนียวดินโคลนแล้วสะบัดลงไปบนพื้นโลก 

เศษดินเหนียวและหยดโคลนกลายเป็นมนุษย์จำนวนมาก แต่เนื่องจากไม่ปราณีต ทำให้มนุษย์ซึ่งเกิดขึ้นภายหลังมีความแตกต่างของใบหน้าและรูปร่าง บ้างจึงพอมีพอกิน บ้างยากจน บ้างพิกลพิการ ต่างจากมนุษย์ที่บรรจงปั้นมักเป็นคนร่ำรวยมีเกียรติ

จากนั้นเจ้าแม่หนี่วาต้องการลดภาระในการสร้างมนุษย์ ทรงมอบความสามารถในการมีบุตรให้มนุษย์ที่ทรงปั้น เมื่อเกิดการแต่งงานอยู่กิน ประชากรชาวจีนจึงเพิ่มจำนวนไปอย่างมากมาย ชาวจีนจึงกราบไหว้เจ้าแม่หนี่วาในฐานะ ‘เทพมารดา’

เครื่องเบญจรงค์ โถและจานลายเทพพนม พุทธศตวรรษที่ 24 

คัมภีร์ซานไห่จิงบันทึกไว้ด้วยว่า ครั้งหนึ่งเกิดการต่อสู้กันระหว่างเทพแห่งไฟและเทพแห่งน้ำ ทำให้เสาค้ำฟ้ากับแผ่นดินหัก ฟ้าถล่มเกิดเป็นรอยรั่ว ส่งผลให้ปีศาจหลั่งไหลออกทำร้ายมนุษย์

เจ้าแม่หนี่วาจึงต่อสู้กำราบปีศาจ ใช้ขาเต่ายักษ์ค้ำยันท้องฟ้า และเก็บ ดินโคลน 5 สีในแม่น้ำ คือสีขาว แดง เหลือง เขียว ดำ มาปั้นและอุดท้องฟ้าไว้สำเร็จ 

ศุภวรรณกล่าวด้วยว่า จีนค้นพบและใช้ ดินห้าสี ในการผลิตเครื่องปั้นดินเผาแต่โบราณ สำหรับประเทศไทยพบหลักฐานสมัยกรุงศรีอยุธยามีการสั่งผลิตเครื่องปั้นดินเผาห้าสีจากประเทศจีน 

ต่อมาไทยเรียกเครื่องถ้วยห้าสีนี้ว่า เครื่องเบญจรงค์ เมื่อไทยผลิตได้เองก็ยังคงสีทั้งห้าไว้ เพียงแต่มีความอ่อนแก่ของสีต่างไปจากจีน และสีทั้งห้านี้ยังเป็นพื้นฐานของวัฒนธรรมทั้งตะวันออกและตะวันตกที่หมายถึงโซนอินเดียและเปอร์เซีย

ศุภวรรณ นงนุช ภัณฑารักษ์ชำนาญการ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

สีทั้ง 5 ของดินโคลนในแม่น้ำของเจ้าแม่หนี่วา ยังไปปรากฏอยู่ใน คัมภีร์เต๋าเต๋อจิง ศาสตร์แห่งความสมดุลตามลัทธิเต๋าของจีน ที่มอบน่านฟ้าทั้งสี่ทิศให้อยู่ภายใต้การคุ้มครองของสัตว์เทพทั้งสี่ ได้แก่

1. เสือขาว - ทิศตะวันตก
2. มังกรเขียว - ทิศตะวันออก
3. หงส์แดง - ทิศใต้
4. เต่าดำ - ทิศเหนือ
5. มังกรเหลือง (หรือมังกรทอง) - ศูนย์กลางของสวรรค์

ทั้งยังเป็นสีสัญลักษณ์ของ เบญจธาตุ หรือ ธาตุทั้ง 5 ในศาสตร์ฮวงจุ้ย ได้แก่ ไม้-สีเขียว, ไฟ-สีแดง, ดิน-สีเหลือง, น้ำ-สีดำ และ ทอง-สีขาว

คัมภีร์ซานไห่จิง บรรยายลักษณะ เจ้าแม่หนี่วา ไว้ว่ามีกายครึ่งบนเป็นสตรี ส่วนกายครึ่งล่างมีหางเป็นงู สีทั้งห้าของเครื่องเบญจรงค์จึงมีความเกี่ยวพันกับงูด้วยประการฉะนี้