ต้นตอฝุ่นควันภาคเหนือ "ไฟป่า"ที่ดับยาก อ.สามเงา จ.ตาก

อำเภอสามเงา จังหวัดตาก มีชื่อเสียงเป็นที่ตั้งของเขื่อนภูมิพล นักท่องเที่ยวที่เคยไปเยือน แค่เลี้ยวรถจากถนนพหลโยธินทางหลวงหมายเลข 1 ช่วงตาก-ลำปาง เข้าไปเพียงยี่สิบกิโลเมตรเศษก็ถึงทะเลสาบแหล่งท่องเที่ยว อาคารร้านค้าโอ่โถง ดูงดงามทันสมัยดี

แต่นั่นก็เป็นเพียงภาพหน้าฉากเพียงส่วนเสี้ยวของอำเภอสามเงาเท่านั้น !

เพราะถัดเลยไปจากตัวอำเภอและสันเขื่อนลึกเข้าไปในดินแดนรอบๆ ทะเลสาบเขื่อนภูมิพล พื้นที่ส่วนใหญ่ของอำเภอสามเงายังเป็นป่าเขาทุรกันดาร การเดินทางยากลำบาก เพราะมีทะเลสาบใหญ่เป็นอุปสรรค

สภาพภูมิประเทศเช่นนี้ทำให้เกิดไฟไหม้ใหญ่ในเขตป่าเขารอบๆ ทะเลสาบเป็นประจำทุกปี ตัวเลขสถิติของ GISTDA ระบุว่า อำเภอสามเงามีรอยการไหม้ (burnt scars) ในระยะ 5 เดือนแรกของปีมากที่สุดในบรรดาอำเภอในประเทศไทย

• ปี 2554 สามเงา มีการเผาไหม้จำนวน 429,742 ไร่
• ปี 2563 สามเงา มีการเผาไหม้จำนวน 465,102 ไร่

เทียบกับอำเภออื่นๆ ในที่มีการไหม้มากลำดับต้น ส่วนใหญ่อยู่ที่ระดับ 1-2 แสนไร่ และสถิติระดับจังหวัดที่การไหม้มากๆ เช่น แม่ฮ่องสอน ลำปาง ตาก อยู่ที่ราวๆ 1.3-1.7 ล้านไร่ ดังนั้น การไหม้ในพื้นที่อำเภอเดียวถึง 4 แสนกว่าไร่จึงมากมายมหาศาล หลับตานึกดูว่าพื้นที่เกิดไฟ 4 แสนไร่นั้นกว้างใหญ่เพียงไร เพราะจังหวัดนนทบุรีทั้งจังหวัด มีพื้นที่เพียง 388,939 ไร่เท่านั้น

ตำแหน่งแชมป์ประเทศไทยของอำเภอสามเงาในด้านนี้ไม่น่าพิสมัยนัก เพราะเป็นสถิติด้านลบ ถูกเพ่งเล็งในฐานะเป็นต้นตอใหญ่ของมลพิษฝุ่นควัน pm2.5 ที่โจมตีภาคเหนือเป็นประจำ

อำเภอสามเงาเป็นแชมป์ได้อย่างไร ? 

น่าเห็นใจอำเภอสามเงา เนื่องเพราะบริบทสภาพแวดล้อมภูมิรัฐศาสตร์ทั้งปวงเป็นปัจจัยบวกหลายเด้ง ผลักให้อำเภอแห่งนี้จมอยู่กับปัญหาใหญ่ที่ยากสาหัส

ปัจจัยที่หนึ่ง - ขนาดของพื้นที่ใหญ่มากแต่คนน้อย สามเงาเป็นเจ้าของสถิติหลายประการ นั่นคือ

• ติดอันดับท็อปเท็นขนาดพื้นที่อำเภอใหญ่สุดเป็นลำดับ 7 ของประเทศไทย 2,771.929 ตร.กม. วัดระยะทางจากใต้สุดขึ้นไปหมู่บ้านเหนือสุดเกิน 100 ก.ม.
• มีประชากรเบาบางมาก ตามทะเบียนราษฎร์ 30,154 คน แต่อยู่จริงแค่ราว 2 หมื่นคน
• ภูมิประเทศเป็นป่าเขาสูง ที่กว้างคนน้อย ป่าเยอะ ดูแลจัดการไม่ทั่วถึง

ไม่เพียงเท่านั้น ยังมีตำบลแชมเปี้ยนประเทศไทยตั้งอยู่ ก็คือตำบลบ้านนา ตั้งอยู่เหนือสุดการสัญจรต้องไปทางเรือเท่านั้น ทั้งยังเป็นแชมเปี้ยนตำบลที่มีพื้นที่ขนาดใหญ่สุดของประเทศไทย 2,103.94 ตารางกิโลเมตร (1,314,962.5 ไร่)

และก็เป็นตำบลที่มีประชากรเบาบางสุด แค่ราว 0.89 คนต่อ ตร.กม. แชมป์ประเทศไทยตำบลนี้เป็นป่าเขาสูงขนาบด้วยเขตจังหวัดลำพูนและเชียงใหม่ การเดินทางจากอำเภอสามเงาเข้าไปที่นั่นโดยตรงใช้เวลาประมาณ 7-8 ชั่วโมง นั่งเรือแล้วต่อด้วยรถ หากจะเข้าไปไม่สามารถไปกลับในวันเดียว

ปัจจัยที่สอง - การเดินทางคมนาคมยากลำบากมาก สามเงากันดารยิ่งกว่าอำเภอห่างไกลอื่นเพราะบางพื้นที่ไปด้วยทางรถไม่ได้ ต้องนั่งเรือไป ใช้เวลานาน 3-5 ชั่วโมง จากนั้นก็ต่อรถไปอีก ปรากฏว่าเรือที่เป็นพาหนะของราชการมีน้อยเฉพาะบางหน่วย น้ำมันเชื้อเพลิงจำกัดซึ่งเป็นอุปสรรคต่อการปกครองพื้นที่ และการบริหารภาวะภัยพิบัติต่างๆ ในฤดูไฟ หากเกิดพบจุดความร้อนจากดาวเทียมชี้เป้ามาถึง กว่าที่เจ้าหน้าที่จะเดินทางไปยังที่เกิดเหตุใช้เวลานานส่วนใหญ่ไหม้ลามต่อจนดับไม่ไหว หรือไม่ก็ดับไปเอง

ปัจจัยที่สาม - คนน้อยแต่ยากจน อาชีพไม่ยั่งยืนปัญหาเรื่องสิทธิที่ทำกินเพาะปลูก เป็นเกษตรกรรมแปลงใหญ่ ไม่ได้เพราะพื้นที่ส่วนใหญ่ของทั้งอำเภอเป็นเขตป่าสงวนและป่าอนุรักษ์ของรัฐ ดังนั้นประชาชนจำนวนหนึ่งจึงต้องเข้าป่าหาของป่าล่าสัตว์ในฤดูแล้ง เป็นต้นตอการเกิดไฟไหม้ลาม การเผาในป่ายังสะดวกในการสะสางความรกเรื้อสะดวกในการเข้าไป

ปัจจัยที่สี่ - อำนาจปกครอง กับ อำนาจของเจ้าหน้าที่ป่าไม้ พื้นที่อำเภอสามเงาที่ใหญ่โตดังกล่าวส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ป่าไม้ มีป่าอนุรักษ์ที่สำคัญคือ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าแม่ตื่น ซึ่งมีสถานีควบคุมไฟป่าแม่ตื่นรับผิดชอบงานด้านควบคุมไฟของตนเอง

ซึ่งในทางปฏิบัติเมื่อเกิดไฟหรือมีจุดความร้อนรายงานขึ้นมักจะอยู่ในเขตป่าในความดูแลของป่าไม้ไม่ใช่ฝ่ายปกครอง ขณะในช่วงปกติพื้นที่ซึ่งฝ่ายปกครองกำกับดูแลมีแค่ที่ตั้งชุมชนหมู่บ้านเพียงส่วนน้อย

ปัจจัยที่ห้า – ผาเหวและร่องเขา ภูมิประเทศเหนือเขื่อนภูมิพลเป็นร่องหุบเขาสูงชัน บางจุดสูงหลายร้อยเมตรแม่น้ำปิงเหนือเขื่อนจะลึกมาก สองฟากข้างเป็นเขตป่าอนุรักษ์ผืนใหญ่ไม่มีชุมชน แทบจะไม่มีการสัญจร

ปกติจะไม่ใช่สถานที่เพาะปลูกหรือทำมาหากินอื่นได้ จะมีแค่เรือนแพล่องหาปลาเท่านั้น แต่ในฤดูแล้งภูมิประเทศแบบร่องหุบเขาเหมาะกับการใช้ไฟเผาล่าสัตว์ เพราะมีร่องน้ำไหลลงตามหุบมายังแม่น้ำปิงเป็นด่านทางเดินธรรมชาติ นายพรานจะใช้ไฟเผาไล่สัตว์และดักยิงระหว่างทางด่าน ที่ผ่านมาไฟดังกล่าวลุกลามเป็นไฟป่าแปลงใหญ่

ปัจจัยที่หก - เขตลี้ลับสีเทา ด้วยสภาพพื้นที่เป็นป่าผืนใหญ่ต่อเนื่องไปจรดชายแดนพม่า อำเภอสามเงาจึงเป็นเขตเชื่อมโยงและเป็นทางผ่านของธุรกิจสีเทา ขนยาเสพติด ลักลอบเข้าเมืองและกิจกรรมผิดกฎหมาย ต่อเนื่องกับอำเภอแม่ระมาด และอมก๋อยเชียงใหม่ และใช้ทางน้ำที่ปกติไม่มีผู้สัญจรผ่านลงไป หากจะตรวจลาดตระเวนเข้าไปพื้นที่ตอนในต้องมีกำลังอาวุธเพียงพอเพื่อความปลอดภัย

ปัจจัยที่เจ็ด - ไม่มีสัญญาณโทรศัพท์การสื่อสารยากลำบาก เจ้าหน้าที่ดับไฟบางหน่วยได้รับแจ้งให้เข้าไปดับไฟจากจุด hotspots ต้องเดินทางเข้าไปในป่าที่ไม่มีสัญญาณสื่อสาร อีกสองวันต่อมาเมื่อออกมาค่อยแจ้งผลการปฏิบัติได้ ปกติการสื่อสารระหว่างอำเภอกับหมู่บ้านต้องนัดหมาย เพื่อคนรอรับโทรศัพท์ได้เดินทางไปยังจุดที่มีสัญญาณสื่อสารได้

ปัจจัยที่แปด - ไม่มีนโนบายเร่งรัดที่ก้าวหน้าในการแก้ปัญหาในพื้นที่เขตนี้ เจ้าหน้าที่ไม่มีกำลังหนุน มีงบประมาณไม่เพียงพอ

 

ความพยายามของเอกชน

มีความพยายามแก้ปัญหาจุดความร้อนและไฟป่าในเขตตอนเหนือเขื่อนภูมิพลโดยชมรมนักเรียนทุนอานันทมหิดลในเขตอุทยานแห่งชาติแม่ปิง จังหวัดลำพูนที่อยู่อีกฝั่งน้ำแม่ปิง ตรงข้ามเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าแม่ตื่น ต.บ้านนา อ.สามเงา

โดยปีนี้ได้บริจาคเรือเร็วลาดตระเวน และขอสนับสนุนน้ำมันเชื้อเพลิงจากกลุ่มบางจากมาช่วยป้องกันการลอบเผาทางน้ำ โดยเฉพาะกลุ่มล่าสัตว์โดยใช้ไฟ

ตามข่าวจะมีการประสานความร่วมมือระหว่างหน่วยงานซึ่งอยู่คนละจังหวัดโดยมีแม่น้ำปิงขวางอยู่เพื่อร่วมลาดตระเวน ซึ่งนี่เป็นความเคลื่อนไหวล่าสุดที่จะมีผลต่อพื้นที่อำเภอสามเงาและปัญหาจุดความร้อนเหนือเขื่อนภูมิพล

ซึ่งแต่เดิมแทบไม่มีใครสนใจใยดีมาก่อน