แนวคิดวิกฤติสิ่งแวดล้อมของ ‘ฟริตจอฟ คาปร้า’

ฟริตจอฟ คาปร้า นักฟิสิกส์ และนักคิดเชิงระบบองค์รวม เขียนหนังสือเสนอแนวคิดใหม่เชิงปฏิรูปที่น่าสนใจไว้หลายเล่ม เช่น จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ, โยงใยที่ซ่อนเร้น - แปลเป็นไทยแล้ว)

เล่มหลังสุด The Systems View of Life: A Unifying Vistion (ทัศนะต่อชีวิตแนวระบบองค์รวม: จินตภาพที่รวมทุกอย่างเข้าด้วยกัน) วิเคราะห์ทัศนะทางวิทยาศาสตร์ ชีวิต และสังคม เชื่อมโยงกับปัญหาวิกฤติระบบนิเวศ รวมถึงวิกฤติระบบเศรษฐกิจ การเมือง สังคม ไว้อย่างมีข้อมูลและข้อคิดที่น่าสนใจ ยิ่งเมื่อเกิดโรคโควิด-19 ระบาดไปทั่วโลก ซึ่งเป็นผลสืบเนื่องมาจากวิกฤติระบบทุนนิยมข้ามชาติ และวิกฤติสิ่งแวดล้อม/ระบบนิเวศด้วย แนวคิดนี้ยิ่งมีความสำคัญเพิ่มขึ้น

สิ่งมีชีวิตอยู่กันแบบประชาคม ร่างกายของมนุษย์ก็คือประชาคมของเซลล์ต่างๆ และมนุษย์ก็อยู่ในประชาคมของมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ประชาคมของชีวิตต่างๆ ช่วยกันและกันให้อยู่รอดยืนยงมาได้ตลอดเวลา 4.5 พันล้านปีที่โลกวิวัฒนาการมา แม้ในบางยุคสมัยจะเกิดปัญหาการขาดความสมดุล การทำลายล้างสิ่งมีชีวิตบางอย่างสูญพันธุ์ไปบ้าง แต่ประชาคมต่างๆ ในระบบธรรมชาติของโลกก็สามารถปรับตัวและฟื้นตัวได้อย่างยืดหยุ่น พยายามสร้างความสมดุลขึ้นมาใหม่ ชีวิตส่วนใหญ่ในโลกอยู่รอดและดำเนินต่อไปได้

ปัญหาการขาดความสมดุลครั้งใหญ่ในปัจจุบัน เป็นฝีมือมนุษย์ในยุคการพัฒนาอุตสาหกรรมในรอบ 200 กว่าปีที่ผ่านมา เพราะมนุษย์พยายามเอาชนะธรรมชาติมากกว่าที่จะเรียนรู้อยู่กับธรรมชาติ

“คาปร้า” เสนอว่าถ้ามนุษย์ซึ่งฉลาดกว่าสัตว์อื่นจนได้เป็นผู้ครองโลก เรียนรู้จากกลไกการทำงานธรรมชาติ พยายามสร้างประชาคม สังคม ที่ใช้ชีวิตการผลิต การบริโภค ตามแนวทางการทำงานของธรรมชาติ คือใช้ชีวิตตามความจำเป็นขั้นพื้นฐาน ไม่โลภ ใช้ทรัพยากรพลังงานมากไป เร็วไป ฟุ่มเฟือยมากไป จนเกิดมลภาวะ ความไม่สมดุล และปัญหาภัยพิบัติต่างๆ

มนุษย์ต้องออกแบบการผลิตและการบริโภคแบบใหม่ ที่มุ่งอนุรักษ์ระบบนิเวศ (Eco Design) เช่น ใช้พลังงานทางเลือกที่สะอาดกว่าแทนพลังงานจากฟอสซิล (ถ่านหิน น้ำมัน ก๊าซธรรมชาติ) ที่ก่อมลภาวะสูง ออกแบบการผลิต การบริโภคสินค้าให้มีการนำกากของเหลือใช้ไปทำประโยชน์อย่างอื่นได้แบบหมุนเวียน ออกแบบโครงงานอาคารที่ประหยัดพลังงาน การใช้การขนส่งสาธารณะโดยใช้พลังงานสะอาดแทนการใช้รถส่วนตัว ระบบการผลิตและการแลกเปลี่ยนสินค้า บริการ ควรคิดต้นทุนทางธรรมชาติและต้นทุนทางสังคมตามความเป็นจริงด้วย มนุษย์จะได้ไม่ผลิตและบริโภคมากเกินไป เก็บภาษีสิ่งแวดล้อม ภาษีคาร์บอน เพื่อลดการผลิต การบริโภคที่ก่อมลภาวะมากลง

“คาปร้า” วิจารณ์ว่าระบบเศรษฐกิจอุตสาหกรรมเป็นตัวการที่สำคัญและรัฐบาลต่างๆ ก็ไม่มีความกล้าหาญที่จะปฏิรูป แต่เป็นความผิดของนักคิด นักวิทยาศาสตร์ในยุคการทำให้โลกสว่างด้วยเหตุผล และการปฏิวัติทางวิทยาศาสตร์ของโลกตะวันตก มากกว่าที่จะมองว่าเป็นความผิดของระบบทุนนิยมอุตสาหกรรม ที่เน้นการหากำไรสูงสุดของนายทุน และการบริโภคสูงสุดของผู้บริโภค

“คาปร้า” กล่าวไว้นิดหน่อยว่า พวกมาร์กซิสต์และประเทศ (ที่เรียกตัวเอง) สังคมนิยม ก็คิดในเชิงมุ่งแข่งขันพัฒนาอุตสาหกรรมโดยไม่เข้าใจเรื่องธรรมชาติหรือระบบนิเวศด้วยเช่นกัน แต่นักนิเวศวิทยาทางสังคมที่ก้าวหน้าจริงๆ มองว่าสังคมนิยมในอุดมคติแตกต่างจากระบบสังคมนิยมที่ทดลองทำกันมา ซึ่งยังคิดในกรอบเพิ่มการผลิตเพื่อแข่งขันกับโลกทุนนิยมอุตสาหกรรม

ข้อเสนอของ “คาปร้า” และกลุ่มที่คิดแนวเดียวกับเขา ค่อนข้างประนีประนอมกับระบบเศรษฐกิจทุนนิยมอุตสาหกรรมที่ทั่วโลกใช้อยู่ พวกเขาเน้นการแก้ปัญหาเชิงเทคนิคมากกว่าที่จะปฏิวัติ/ปฏิรูประบบเศรษฐกิจสังคมทั้งหมด พวกเขามองในแง่ต้องให้การศึกษาเด็กเยาวชนรุ่นใหม่เข้าใจปัญหานี้และช่วยกันปฏิรูปมากกว่าที่จะคิดในเชิงปฏิวัติทั้งระบบแบบพวกพรรคกรีนหัวก้าวหน้า พวกนิเวศวิทยาทางสังคม พวกสังคมนิยมประชาธิปไตยแนวระบบนิเวศ

อย่างไรก็ตาม สำหรับสังคมไทยซึ่งสนใจและมีความรู้เรื่องนิเวศน้อยมาก แนวคิดของ “ฟริตจอฟ คาปร้า” ก็เป็นประโยชน์ที่น่าจะมีคนแปลมาให้เยาวชนและคนทั่วไปได้อ่านกัน หนังสือเขาออกจะหนา และเป็นวิชาการมาก แต่ก็มีบทความสั้นๆ ที่น่าสนใจ รวมทั้ง “คาปร้า” ซึ่งเป็นผู้อำนวยการศูนย์ Eco liferacy (การรู้ภาษาเรื่องนิเวศวิทยา) ในมหาวิทยาลัยแห่งหนึ่ง พยายามเน้นเรื่องการให้การศึกษาเรื่องนิเวศวิทยาแก่เด็กและเยาวชนที่เขาน่าจะเรียนรู้อย่างยิ่ง

ตัวอย่างของ“เกรต้า” เด็กผู้หญิง สวีเดน อายุ 14 ปี ที่ลุกขึ้นมาประท้วงเรื่องที่ผู้ใหญ่ทำลายสิ่งแวดล้อม จนเป็นข่าวไปทั่วโลก ทำให้นึกถึงเด็กวัยรุ่นของไทยที่นอกจากไม่รู้ภาษาเรื่องสิ่งแวดล้อมแล้ว ยังไม่รู้ภาษาในเรื่องชีวิตสังคมและความรู้ทางวิทยาศาสตร์ (ทั้งธรรมชาติและสังคม) ที่ควรรู้อีกหลายเรื่อง เพราะระบบการศึกษาอบรมเลี้ยงดูของไทยเป็นแบบจารีตนิยมที่ล้าหลัง นิยมสอนแบบท่องจำ ฝึกทักษะบางอย่างเพื่อไปทำงานแบบกลไกในระบบทุนนิยมอุตสาหกรรม ไม่ได้สอนให้คนเข้าใจชีวิต ธรรมชาติ สังคม อย่างเป็นองค์รวม และรู้จักวิเคราะห์เรื่องความสัมพันธ์พึ่งพาของสรรพสิ่งต่างๆ อย่างเชื่อมโยงกัน